Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NİTQ ETİKETLƏRINİN BƏZİ SEMANTİK-STRUKTUR FƏRQLƏRİ
- “KİTABİ-DƏDƏ QORQUD” OĞUZNAMƏLƏRİNDƏ SOYLAMALAR PROBLEMİ Aygül AĞAYARLI (QURBANOVA)
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
955 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan İNGİLİS VƏ AZƏRBAYCAN DİLLƏRİNDƏ NİTQ ETİKETLƏRINİN BƏZİ SEMANTİK-STRUKTUR FƏRQLƏRİ
ADU
AZƏRBAYCAN
Dil vahidləri və vasitələri dil sistemində müəyyən funksiyaları yerinə yetirir. Funksiya ünsürün və ya elementin sistem daxilində müəyyən üsul və formada mövcud olması və bu sistemə müəyyən şəkildə xidmət göstərməklə təyin olunur. Əgər bir tam kimi cümlənin funksiyası onun kommunikativ təyinatı ilə bağlıdırsa, onun elementlərinin, tərkib hissələrinin funksiyaları kommunikativ vahidi qurmaqdır. Cümlənin tərkib hissələrinin, ünsürlərinin kom- binator imkanları cümlənin quruluşunda reallaşır. Cümlə əsas kommunikativ vahiddir. Bu kom- munikativlik şərti cümləyə xas olan predikativlikdən irəli gəlir. İngilis dilində nitq etiketində imperativlər, əmr cümlələri az işlənir. İmperativlər çox za- man sual cümlələri ilə əvəzlənir. İngilis dilinin bu qəbildən olan etiket qəliblərinin hərfi tərcü- məsi semantik baxımdan başqa cür qavranıla bilər.
tapşırığı yazmaq istəyirsinizmi?” Belə suala birbaşa doğru cavab “Yox, istəmirəm” ola bilər. Qeyd edilən halda adresatın ona olan müraciəti düzgün başa düşülməsi aşkara çıxır. Əslində, yuxarıdakı etiket qəlibi “Zəhmət olmasa, bu tapşırığı yazın” kimi başa düşülməlidir. Azərbaycan nitq etiketində imperativlik qeyd edilən tipli sual cümləsi ilə əvəz edilməsi yoxdur. Belə hallarda əmr cümlələrinin işlədilməsi məqbuldur. Ən nəzakətli halda əmr cümlə- lərinin əvvəlinə “xahiş edirəm” qəlibi artırılır. Yuxarıda ingilis dilində olan nitq etiketi konst- ruksiyası Azərbaycan dilində “xahiş edirəm bu tapşırığı yazasınız” formasında olacaqdır. Amerikalı biznesmen işə götürdüyü rus katibəsinin onun tapşırıqlarını yerinə yetirmə- diyini narahat olur. Bu barədə dostuna danışanda məlum olur ki, o katibəsinə tapşırıq verərkən imperativləri sual cümlələri ilə əvəz edirmiş. Could you possibly type these letters? - Siz bunu çap edə bilərsinizmi? (Ola bilsin siz bunu çap edə bilərsiniz). Could you possibly trouble you to take a moment to do it? Siz vaxt tapıb bu işi görə bilərsinizmi? Rus dilinin nitq etiketində yuxarıdakı məzmunda olan cümlələr işin yerinə yetirilməsi- nin o qədər də vacib olmadığını ona görə işdən ayrılmağın lazım gəlmədiyi kimi başa düşülür. İngilis nitq etiketində istifadə olunan bu cür struktur-semantik formaların Azərbaycan dilinə hərfi tərcüməsi anlaşılmayan və ya düzgün başa düşülməyən məna verir. İngilis etiket qaydalarında müəllim şagirdə, valideyn uşağa və ya digər işin görülməsi üçün əmr cümləsi ilə deyil sual cümləsi ilə müraciət edir. Məsələn, ata oğluna Could you
müraciətə reaksiya verilmirsə sonrakı müraciət You might like to switch the television off now “sən indi telefizoru söndürməyi bacararsanmı?” sualı səslənir. Əgər bu dəfə də nəzərdə tutulan iş görülmürsə Would you ever switch that television off? “Sən haçansa televizoru söndürəcəksənmi?” sualı səslənir. Azərbaycan dilində nə imperativlərin, nə də direktivlərin yumşaldılması, istəyin dolayı yolla ifadə edilməsi geniş yayılmışdır. Azərbaycan dilində belə məqamlarda əmr cümləsindən istifadə edilir. Məsələn: Televizoru söndür. Dur televizoru söndür və s. Bu formalar etiket normalarını pozmur. Eyni xahiş bir qədər yad adama ünvanlandıqda nitq etiketi normalarına görə əlavə nitq etiketi qəlibindən istifadə olunur. Məsələn, Zəhmət olmasa televizoru söndür. Xahiş edirəm televizoru söndür. Əgər baxmırsansa, televizoru söndür və s. III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
956 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan İngilis və Azərbaycan dillərində müxtəlif şəraitlərdə istifadə olunan nitq etiketi qəliblə- rinin struktur-semantik təhlili onların fərqli xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa imkan verir. Məsələn, restoran və kafedə ofisiantla dialoqda istifadə edilən nitq etiketi formalarında ingilis dilində sual formaları əsas hissəni təşkil edir. İngilis nitq etiketində ofisianta müraciətlə “Bring
yunu gətirin”, “Zəhmət olmasa, menyunu gətirin”, “Menyunu olarmı?” kimi formalar işlədilir. Bu formaların heç biri etiket normalarını pozmur. Onların bir-biri ilə müqayisəli bir formanın digəri ilə müqayisədə qismən nəzakətli, qismən hörmətlə deyilmiş forma olduğu aydınlaşır. İngilislərdə valideynlər uşağa iş tapşıranda sual cümlələrindən daha çox istifadə edirlər.
Bu formaların aşağıdakı hərfi tərcüməsi vardır: Mənim üçün mağazaya gedərsənmi? Mağazaya getməzdin? Bəlkə mağazaya gedə bilərsən? Mağazaya getməyə etiraz etməzsən? Azərbaycan dilində daha çox “mağazaya get”, “qaç mağazaya” formaları, nadir hallarda “xahiş edirəm, mağazaya get” konstruksiyası qeydə alınır. Qadağan olunmuş yerdə saxlanmış maşının sürücüsünə yol müfəttişi ingilis etiket qaydalarına görə belə müraciət edir: Could you please move your car? / Would you please move it? / Would you mind moving it please?Maşının yerini dəyişdirməzdinizmi? Maşının yerini dəyişməyə etiraz etmirsiniz ki? Beləliklə, ingilis və Azərbaycan dili etiket normalarına görə istifadə edilən etiket formalarına aid imperativ və direktivlərin işlənməsində struktur-semantik fərqlər vardır. İngilis dilinin nitq etiketində istifadə olunan kommunikativlərdə kommunikantlar müsahibə təsiri azaltmağa, minimallaşdırmağa çalışırlar. Bu zaman onlar dolayı hökmlərdən, əsas məqsəddən yayındırıcı formalardan istifadə edirlər.
SOYLAMALAR PROBLEMİ Aygül AĞAYARLI (QURBANOVA) Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu aygul12@box.az AZƏRBAYCAN
olan “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələri ilə bağlı kifayət qədər tədqiqat əsərləri meydana çıxsa da, bir sıra problemlər hələ də öz həllini tapmamışdır. Bu problemlərdən biri də oğuzna- mələrdəki soylamalarla bağlıdır. Belə ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarındakı soylamaların sərhəddinin dəqiq müəyyənləşdirilməməsi nəticəsində çoxvariantlı nəşrlər meydana çıxmışdır ki, bu da başlıca olaraq oğuznamələrin poetik forması ilə bağlı fikirlərin məhdudluğundan irəli gəlir. Əlbəttə, bu sərhəddin müəyyənləşdirilməsi heç də asan məsələ deyildir, problemin həlli üçün ilk növbədə hər bir boyun sistemli şəkildə araşdırılmağa ehtiyacı vardır. Çünki səthi müşahidələrə əsaslanaraq “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrindəki soylamaların xarakterik xüsusiyyətlərini, mətnin başqa hissələrindən nə ilə fərqləndiyini, həmçinin ifa tərzini müəyyən etmək mümkün deyildir. “Kitabi-Dədə Qorqud”un bir çox nəşrlərinə müraciət etsək görərik ki, müəlliflərin soy- lamalara olan münasibəti birmənalı deyildir. Belə ki, bəzi nəşrlərdə soylama kimi verilən his- sələr digərlərində soylama kimi verilməmişdir. Bu da başlıca olaraq müəlliflərin məsələyə subyektiv xarakterli münasibətindən irəli gəlir. Həmçinin soylamaların xarakterik özəlliklərinin, Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|