Microsoft Word 8 Azerb dili ve edebiyyati bolmesi
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 9,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- "KİTABİ DƏDƏ QORQUD" DASTANINDA SƏFƏR MOTİVİNİN İŞLƏNMƏ ÖZƏLLİKLƏRİ("QAZAN BƏYİN OĞLU URUZ BƏYİN DUSTAQ OLDUĞU BOY"un ƏSASINDA)
- 1. Qazan xan və oğlu Uruzun ov ovlamaq üçün düşmən sərhəddinə yaxın ərazilərə səfəri.
- 2. Qazan xanın oğlunu xilas etmək üçün kafir elinə − Dərbəndə təkbaşına hərbi səfəri.
- 3. Burla xatunun kafir elinə səfəri.
- 4. Oğuz igidlərinin Dərbəndə səfəri.
III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
957 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan mahiyyətinin konkret olaraq müəyyənləşdirilməməsi də bu məsələ ilə məşğul olan tədqiqat- çılar arasında fikir ayrılıqlarının yaranmasına gətirib çıxarmışdır ki, bu fikir ayrılıqlarının nəticəsi olaraq meydana çıxan çoxvariantlı nəşrlərdə kəskin fərqlər müşahidə olunmaqdadır. Deməli, bu problemin həllinə ilk növbədə “soylama nədir?” sualı ilə başlamaq lazımdır. Məsələ burasındadır ki, bu sualın cavabı hər nə qədər asan görünsə də, indiyədək nəşr olunan “Kitabi-Dədə Qorqud” mətnlərindən bir neçəsini (Məsələn, Samət Əlizadə, Orhan Şaik Gökyay, Məhərrəm Erginin nəşrləri) diqqətli şəkildə nəzərdən keçirdikdə görürük ki, soylamalara sadəcə “oğuznamələrin nəzmlə söylənilən hissələri” kimi tərif vermək bir qədər çətinləşir. Belə ki, mətnlərin müqayisəsi zamanı belə bir mənzərənin şahidi oluruq ki, müəlliflər bəzi hallarda soylamaları mətnin digər hissələrindən fərqləndirməmişlər, daha dəqiq desək, əksər hallarda üzərində soylama yazılmayan, ancaq poetik forma etibarilə soylamalarla eyni olan hissələrlə rastlaşırıq ki, bu da bir daha soylamaların bəzi müəlliflərin iddia etdiyi kimi təkcə qopuzun müşayiəti ilə söylənilən parçalardan ibarət olması fikrini təkzib edir. Mətnlərin müqayisəsi zamanı ortaya çıxan digər bir problem isə ondan ibarətdir ki, soylama kimi verilən, lakin poetik forma etibarilə mətnin digər hissələrindən seçilməyən parçalar qarşımıza çıxır. Deməli, soylamaların yalnız qəhrəmanların müraciətindən ibarət olması fikri ilə də razılaşmaq olmaz. Bütün bu müşahidələr bir daha göstərir ki, soylamalar nəzm parçaraları anlayışının çərçivələrindən kənara çıxaraq bir çox xarakterik xüsusiyyətləri özündə cəmləşdirir. Soylamaların sadəcə bir xüsusiyyətə malik olduğu fikrini qəbul etsək, əski oğuz şeirinin əhatə dairəsini məhdudlaşdırmış olarıq. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məqamlar da bu qənaətə gəlməyimizə əsas verir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, soylamalarda həm qəhrəmanların müraciəti var, həm qopuzla müşayiət olunma var, həm də tərif, öygü var, soylamalar həcm etibarilə mətnin digər hissələrindən seçilsələr də, poetik forma etibarilə ilə digər parçalarla həm fərqli, həm də ortaq xüsusiyyətlərə malikdirlər, soylamalar həm ritmik nəsr, həm də mənsur şeir kimi oğuznamə mətnlərdə öz əksini tapır. Ən əsası isə “Kitabi-Dədə Qorqud” boylarındakı soylamalar bu abidədən daha qədim olan türk poetik sisteminin özəlliklərinin mühafizə olunduğu parçalardır. Əlbəttə, onu da qeyd etmək lazımdır ki, hər nə qədər “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrində nəzm və nəsrin nisbəti düzgün müəyyənləşdirilməsə də, əksər hallarda soylamalar mətnin digər hissələrindən seçilir, lakin bu da tam şəkildə soylamaların oğuznamə mətnlərindəki mövqeyini, sərhəddini müəyyən etməyə imkan vermir. Bu problemin həllində başlıca meyar subyektivlikdən kənar tədqiqatların aparılmasıdır. Yalnız obyektiv yanaşma və sistemli, ardıcıl şəkildə aparılan tədqiqatlarla soylamaların “Kitabi-Dədə Qorqud” oğuznamələrindəki sərhəddini dəqiq şəkildə müəyyən etmək olar. Bu məsələdə əsas istinad nöqtəsini də qeyd olunduğu kimi məhz oğuznamə mətnləri təşkil etməlidir.
İŞLƏNMƏ ÖZƏLLİKLƏRİ("QAZAN BƏYİN OĞLU URUZ BƏYİN DUSTAQ OLDUĞU BOY"un ƏSASINDA) Nuranə KƏRİMOVA AMEA Folklor İnstitutunun qafarqafarov@gmail.com AZƏRBAYCAN
Hər bir xalqın tarixi, həyat tərzi, fəlsəfi və bədii-estetik təfəkkürü onun poetik söz abi- dələrində özünü əks etdirir. İllər boyu tədqiqat obyektinə çevrilmiş "Kitabi Dədə Qorqud" eposu və onun süjet daxilindəki bir sıra motivləri xalqımızın qəhrəmanlıq şücaətinin gələcək III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
958 Qafqaz University 17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan nəsillərə birbaşa ötürücüsüdür. Eposda çatdırılacaq ideya ilə sıx şəkildə əlaqəli olan səfər mo- tivinin tədqiqata cəlb olunması və onun ayrı-ayrı boylarda müxtəlif təzahür formalarında inikas olunmasının araşdırılması xüsusi önəm daşıyır. Səfər eposda ana motiv olub öz dominantlığı ilə səciyyələnir və eyni zamanda, motivlər fəzası olmaqla tarixi düşüncəni epik ənənə ilə bağlayır. Eposun hər bir boyunda səfər motivinə rast gəldik və onu daha dərindən tədqiq etmək üçün boylara ayrı-ayrılıqda nəzər salmağı lazım bildik. Səfər motivi ilə zəngin olan "Qazan bəyin oğlu Uruz bəyin dustaq olduğu boy"da sözügedən motivi şərtləndirən bir sıra detallar vardır. Səfərə çıxmağa ilkin səbəb Uruz bəyin baş kəsib qan axıtmaması, ad qazanmaması və ya başqa sözlə desək, kişilik statusuna keçməməsidir. Məlumdur ki, hər bir qəhrəman öz igidliyini, əsasən, səfərlərdə göstərir. Bu səfərlərin hansı sonluqla yekunlaşacağını müəyyən edən detallar sırasında isə səfərəçıxmada olan məqsəd önəmlidir. Məkan baxımından, kosmos və xaos kimi iki qütbə ayrılan Oğuza və düşmən yurduna müəyyən ictimai toqquşmaları özün- də əks etdirən bir neçə hərbi səfərlər edilir. İlk səfərdə məqsəd ov ovlamaqdır. Təbii ki, ov ovlamaq özlüyündə müəyyən detalları inikas etdirir. Bu kifayət qədər təhlükəli sayıla bilər. Ümumilikdə, sözügedən boyda edilən sə- fərləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:
baş kəsdiyi yerlərə aparır. Ovdan sonra hər iki qəhrəman yuxuya gedir. Qəhrəmanın düşmən sərhəddində yuxuya getməsi və onun əsir alınması motivinə irihəcmli epik folklor nümunələ- rində dəfələrlə rast gəlmişik. Burada vertikal və horizantal istiqamətlərdə edilən səfərləri qeyd etməliyik. Məlum olduğu kimi, hər iki qəhrəman horizantal istiqamətdə düşmən elinə səfər edir. Belə səfərlərə eposun mətnində "aktiv" şəkildə rast gəlirik. Bu aktivlik dastan yaradıcılığı ənənələrinin mifik görüşləri üstələməsində özünü əks etdirir. Vertikal şəkildə edilən səfər isə passiv inikas zamanı yuxu vasitəsilə xaosa edilən səfərdir. Xaosa yuxu ilə edilən mifik səfər qəhrəmanın irəlidə ağır sınaqlardan keçəcəyinə də işarə edir. Bu dünya ilə o biri dünya arasın- da keçid funksiyasını daşıyan yuxu digər tərəfdən isə inisiasiya− ölüb-dirilmə prosesilə özünü göstərir. Beləliklə, Uruz kafir elində dustaq olur. Onun dustaq olması növbəti səfərlərə zəmin ya- radır. Qazan xan bu hadisədən xəbərsiz şəkildə Oğuz elinə yola düşür.
oğlu Buğacın boyu"nu xatırladır. Belə ki, hər iki boy ovdan atanın oğulsuz geri qayıtması ilə səciyyələnir. Qazan xan kafir elinə səfər edir. Bu səfərdə isə məqsəd Uruzu dustaqlıqdan xilas etməkdir. 3. Burla xatunun kafir elinə səfəri. Xan qızı Qazan xanın gəlmədiyini görür və Qara ayğırını çəkib düşmən elinə səfər edir. "Koroğlu" dastanında bəy qızlarının Çənlibelə səfər etdiklərini görürük. Bu səfərlərin geri dönüşü olmadığından onları səfər deyil, köç adlandır- maq daha doğru olardı. "Kitabi Dədə Qorqud" dastanında isə qadınlar qılınc oynadır və kişilərlə birlikdə hərbi səfərlərə gedirlər.
nü göstərir. Məhz bu birlik orta əsrlərin, eləcə də müasir dövrümüzün qəhrəmanlıq simvoluna çevrilən "Koroğlu" dastanına trasnformasiya olunur. Belə ki, Koroğlunun Eyvaz, Dəmirçioğlu və ya başqa igidləri dustaqlıqdan azad etmək üçün Çənlibeldən - kosmosdan düşmən elinə- xaosa etdiyi səfərlər, eynilə Koroğlu darda olan zaman Çənlibel dəlilərinin Koroğlunu xilas etmək üçün binasın qoyduqları səfərlər Oğuz igidlərinin səfər rituallarından qaynaqlanır və onları xatırladır. Nəhayət, belə qənaətə gələ bilərik ki, burada səfərlərin çoxluğu süjetdaxili ziddiyyətlər- dən irəli gəlməkdədir. Qəhrəman kişilik statusuna keçmək üçün səfərlərdə müəyyən sınaqların
Yüklə 9,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|