Microsoft Word antibohran-vidadi

 
92
növünün, müddəti və intensivliyinin vaxtında yaxud ümumiyyətlə 
müəyyənləşdirilməsinin  mümkün  olmadığı  ətraf  mühitin  son 
dərəcə  yüksək  qeyri-müəyyənliyi  şəraitində  meydana  gəlir.  Bu 
ə
sasən risk-menecmentin xüsusiləşdirilmiş metodika və vasitələri-
nin vaxtında və effektiv tətbiqini praktiki olaraq mümkünsüz edir.  
Müasir qloballaşan iqtisadiyyatda mənfi qeyri-parametrik amillərin 
doğurduğu valyuta və maliyyə böhranlarının zəncirvarı reaksiyası-
nın  yayılması  riskinin  spesifik  xüsusiyyəti  bundan  ibarətdir.  Bu 
növ  risklərdən,  görünür,  yalnız  kənarlaşma,  yəni  ölkənin  və  onun 
nümayəndələrinin  dünya  maliyyə  bazarı  ilə  əlaqədən  təcrid  olun-
ması yolu ilə xilas olmaq mümkündür.    
Böhranlı hadisələrin yaranma risklərinin iştirakçı və maliyyə 
bazarının özünün səviyyəsində xarakteristikası verilib.  
  
Maliyyə bazarında olan risklərin müqayisəli 
xarakteristikası  
 
RISKIN 
SUBYEKTI 
MALIYYƏ 
BAZARI 
KORPORASIYA 
Riskin obyekti 
Bazarın  işinin  sa-
bitliyi, 
funksiyaların 
ye-
rinə yetirilməsi 
Mənfəət, 
onun 
itirilməsi ehtimalı 
İş
tirakçıların sayı 
Çoxluq, 
bazarın 
iştirakçıları, 
konkret 
növ 
aktivlərin sahibləri 
Müəssisə  və  onun 
kreditorları, 
müştəriləri 
Riskin 
xarakteristikası 
Xalis  risk  (uduş 
ş
ansı olmadan) 
Risk-şans 
Riskin ifadəsi 
Qiymətlərin  kəskin 
aşağı 
düşməsi, 
problemli  borcların 
yığılması,  maliyyə 
Mənfəətin  itirilməsi, 
zərərlərin 
meydana 
gəlməsi 

---

 
93
aktivlərinin 
keyfiyyətinin  pis-
ləşməsi, 
bazarın 
funksiyalarının 
pozulması,  valyuta, 
bank  və  ya  borc 
böhranlarının 
yaranması 
Riskin  son  dərəcə 
təsirli ifadəsi 
Pula 
çevrilmənin 
olmaması, 
bazarların 
işinin 
dayanması,  bazar 
iştirakçılarının  ək-
səriyyətinin müflis-
ləşməsi  və  ümumi 
zərəri,  ÜDM  aşağı 
düşməsi 
Müflisləşmə  
 
Mənbə. Müəllif tərəfindən tərtib olunub. 
 
Göründüyü kimi, iki vəziyyətin müqayisəsi zamanı risklərin 
və  zərərin  miqyasları  müqayisəyə  gəlmir.  Risklərin  idarəsinin 
düzgün təşkili zamanı böhran şəraitində korporasiyalar və banklar 
hətta  hecləmə  vasitəsilə  və  ya  kapitalın  xarici  mənbələrindən 
istifadə etmək imkanına malik olaraq qazanc əldə edə bilərlər. Ən 
pis  halda  onlar  müflisləşə  və  öz  kontragentlərinə  zərər  vura 
bilərlər.  Maliyyə  bazarı  üçün  böhranın  yaranma  ehtimalı  onun 
fəaliyyətinin  pozulmasına,  çox  sayda  iştirakçıların  geniş  miqyaslı 
zərər  yaşamasına  gətirib  çıxardan  xalis  riski  ifadə  edir.  Risklərin 
bu iki növü bir-biri ilə sıx bağlıdır: korporativ və bank sektorunda 
problemlərin  yığılması  maliyyə  bazarının  sabitliyinə  mühüm  təsir 
göstərir.  Lakin  bank  və  korporativ  risklərin  idarə  edilməsinin 
təkmilləşdirilməsi, çox sayda qeyd olunmuş amillərin mövcudluğu 

---

 
94
səbəbindən, maliyyə böhranının baş vermə ehtimalının azaldılması 
üçün kifayət etmir.   
Beləliklə,  maliyyə  bazarında  böhranların  yaranma  ehtimalı-
nın  xarakteristikası  üçün  maliyyə  bazarında  böhranın  yaranması 
riskinin  kompleks  anlayışının  irəli  sürülməsi  məqsədəuyğundur. 
Bu  növ  riskin  mövcudluğu  maliyyə  bazarının  böhranlı  vəziyyətə 
keçidinin  obyektiv  mümkünlüyünü  əks  etdirir  və  tam  metodoloji 
olaraq  bu  növ  riskin  təhlilinə  və  onun  idarə  olunmasına  dair 
tələblər irəli sürür.    
Maliyyə  bazarında  böhranın  yaranması  riskinin  tərifinin 
verilməsi üçün maliyyə bazarının fəaliyyət xüsusiyyətləri və onun 
iştirakçılarının  makroiqtisadi  stimulları  ilə  şərtləndirilmiş  sistem 
riski anlayışının baxılması məqsədəuyğun hesab olunur. Bu zaman 
ayrı-ayrı  institutların  və  iştirakçıların  hərəkətləri  onların  nöqteyi-
nəzərindən olduqca məqsədəuyğun xarakterə malikdir, lakin məc-
mu halında əks təsir göstərirlər. Bunun bariz nümunəsi kimi müş-
tərilərin banklara “hücumu”nu və bank sisteminin böhranını yaxud 
valyuta  böhranlarının  ölkələr  arasında  yayılmasının  zəncirvarı 
reaksiyasını  göstərmək  olar.  Sistemin  struktur  xüsusiyyətləri  onu 
müəyyən makroiqtisadi amilə nisbətən xroniki zəif edir.  
Sistem  risklərinin  ümumi  iqtisadi  təbiəti  ayrı-ayrı  kredit-
maliyyə  vasitəçilərinə,  maliyyə  bazarlarının  iştirakçılarına  böh-
ranın nəticələrindən sığortalanmağa imkan vermir, çünki öhdəsinə 
sığorta vəzifələrini götürməyə hazır olan institutlar çox vaxt özləri 
sistem böhranına cəlb olunmuş olurlar. Sığorta bazarlarının inkişaf 
etməməsi sistem risklərinin kredit və ya onlar üçün tam bazarların 
mövcud  olduğu  digər  risklərdən  əsas  fərqləndirici  cəhətidir.  Böh-
ran bazarın ayrı-ayrı iştirakçılarının maliyyə çətinliklərindən daha 
geniş  anlayışdır.  Sistem  böhranı  maliyyə  bazarının  bir  çox  seq-
mentlərini  əhatə  edərək  bütün  iqtisadiyyat  üçün  dərin  nəticələrlə 
multiplikativ  effektə  malikdir.  Böhranın  mexanizmi  həm  daxili, 
həm də xarici amillərlə hərəkətə gətirilə bilər.  
İ
stənilən  böhranın  əsasını  fərdi  risklər  təşkil  edir.  Bu  cür 
risklər tədricən yığılıb və böhran potensialını təşkil edərək maliyyə 

---

 
95
bazarının  sabitliyi  üçün  təhlükə  yaradır.  Bu  zaman  onun  struktur 
xüsusiyyətlərinin  həmin  prosesə  müəyyən  böhran  səviyyəsini 
artırmağa  imkan  verməsi  tələb  olunur.  İştirakçılar  arasında 
maliyyə-kredit  və  bazar  əlaqələrinin  mövcudluğu  risklərin 
keçirilməsi  və  böhranın  bütün  maliyyə  sektoruna  yayılması 
mexanizmi  kimi  xidmət  edir.  Böhranı  işə  salan  mexanizm  kimi 
həm xarici iqtisadi, həm də aşağıdakı daxili şoklar çıxış edə bilər: 
ticarət  konyunkturasının  kəskin  pisləşməsi,  sistemi  təşkil  edən 
institutların  müflisləşməsi,  birja  böhranları,  siyasi  amillər  və  ya 
bazar  iştirakçılarının  fikrinin  qəfildən  dəyişməsi.  Böhrana  səbəb 
olmuş  hadisənin  daxili  səbəblərdən  törəməsi  sistem  risklərinin 
konkret həyata keçmə vaxtının proqnozlaşdırılmasını çətinləşdirir. 
Lakin risklərin yığılaraq müəyyən böhranlı bir kütlə halına gəlməsi 
prosesinin  özü,  o  cümlədən  riyazi  modellərin  köməyilə,  təsvir 
oluna bilməz.   
Böhran  potensialının  yığılması  mikroiqtisadi  risklərin 
maliyyə  bazarının  ayrı-ayrı  institutları  və  iştirakçıları  tərəfindən 
yığılması,  həmçinin  maliyyə  sisteminin  xarici  təsirlərdən  artan 
asılılığı ilə bağlıdır. Sistem riski müəyyən böhranlı bir kütlə halına 
gəldikdə  geniş  miqyaslı  sistem  böhranına  çevrilə  bilər.  Sistem 
riskinin  yayılma  mexanizmi  vasitəsilə  böhrana  çox  vaxt  yığılmış 
böhran  potensialı  ilə  əlaqəsi  olmayan  yeni  institutların  və 
bazarların  cəlb  olunduğu  qarşılıqlı  əlaqələr  sistemindən  ibarətdir. 
Sistem  böhranı  sistem  riskinin  bir  sıra  maliyyə-kredit  institutları-
nın  müflisləşməsindən  daha  böyük  olan  və  maliyyə  bazarının 
kapitalın  şəklinin  dəyişdirilməsi  üzrə  funksiyalarını  yerinə  ye-
tirmək qabiliyyətinin itirilməsinə səbəb olan ümumi böhrana trans-
formasiyasından  (dəyişməsindən)  ibarətdir.  Böhranın  nəticələrinə 
kredit-maliyyə  vasitəçiliyinin  dayandırılmasını  və  kapitalın  bazar 
vasitəsilə  təkrar  bölünməsini,  ümumi  rifah  səviyyəsinin  aşağı 
düşməsini  (çox  vaxt  xeyli  dərəcədə),  iş  fəallığının  zəifləməsini, 
ÜDM azalmasını, cəmiyyətdə sosial-siyasi gərginliyi aid etmək olar.  
Maliyyə  bazarında  böhran  riskinin  amil  tərəfinin  idarə 
edilməsi  yalnız  bazar  iştirakçılarının  (bankların,  korporasiyaların 

---