Microsoft Word antibohran-vidadi

 
100
sektorundakı  böhrana    təkan  vermişdir  ki,  bu  da  öz  növbəsində, 
dünyanın  bütün  dövlətlərinin  iqtisadiyyatında  real  sektorda  rese-
siyya  səbəb  olmuşdur.  Bütün  bunlar  maliyyə  bazarlarında  güvən 
amilinin itməsinə və panikanın yayılmasına gətirib çıxardı. Ameri-
kanın bank sistemində başlayan böhran sürətlə dünyanın inkişaf et-
miş və inkişaf etməkdə olan ölkələrinə yayıdı. 
Beləliklə, 2007-2008-ci illərdə başlanan və indiyədək davam 
edən qlobal maliyyə böhranını 4 mərhələyə bölmək olar: 
1.
 
Anglo-sakson  maliyyə  böhranı  (2007-ci  ilin  yaz  ayından 
2008-  ci  ilin  mart  ayınadək).  Qlobal  böhranının  ilk  mərkəzi  ABŞ 
ipoteka  bazarında  problemlərin  yaranması  ilə  meydana  çıxdı  və 
ABŞ-ın ən iri ipoteka Bankının “Bear Stearns” qurtarılmasına yö-
nəlik başlanan əməliyyat oldu. 
2.
 
Hüdudçəkmə və ya sərhədçəkmə (decoupling, mart-avqust 
2008-ci il). Böhran bütünlüklə iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkə-
lərə yayıldı, ancaq bununla yanaşı ümid bağlamaqda idi ki, böhran 
inkişaf etməkdə olan ölkələrə təsir etməyəcək və nəticədə onların 
dinamik iqtisadi inkişafı burulğan içində olan ölkələrin xilas edil-
məsində əsas katalizator olacaqdır. 
3.
 
Kredit daralma əməliyyatı (de-leveraging, sentyabr-noyabr 
2008-ci  il).  Qlobal  böhranın  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrə  bulaş-
ması  və  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  resesiyanın  başlanması  haqqında 
rəsmilərin etirafları. Dünyanın bir çox ölkələrində bank sisteminin 
kollaps təhlükəsinin başlanğıcı. 
4.
 
Emissionla  vurulmaq  və  ya  doldurmaq  (quantitative  ea-
sing, noyabr 2008-ci ilin sonundan indiyədək olan müddətə). Dün-
ya  ökələrinin  əksər  hökumətləri  istehsalat  kollapsına  yol  vermə-
mək üçün monetar və fiksal xarakterli çox çesidli tədbirlər paketi 
hazırladı və məqsəd ilk növbədə, pul təklifini artırmaqla tələbi stu-
mallaşdırmaqdır
78
. 
Qlobal maliyyə böhranı (2008) və postkrizis ssenarisinin in-
kişafı ardıcılıqla aşağıdakı kimi olmuşdur: ABŞ ipoteka kredit-ləş-
mə  sisteminin  çöküşü;  kredit  həcminin  azaldılması  və  kredit  xət-
                                                 
78
 E.T. Qaydar. Финансовый кризис: в России  и в Мире.   M., Prospekt,  
2009.  

---

 
101
tinin  açılmasına  ciddi  nəzarət;  fond  indekslərinin  aşağı  doğru 
meyli; büdcə defisitlərinin artımı; real sektorda geriləmə; işsizliyin 
güclənməsi; istehlak xərclərinin azalması. 
Beləliklə, bundan öncə iqtisadiyyatı xəstələnmiş ölkələrə re-
sept hazırlayan ABŞ və Avropa Birliyi kimi ölkələr “maliyyə dok-
torları” özləri xəstələnmişlər və ilk növbədə onların təcili müalicə-
yə ehtiyacı vardır. 
Qlobal  maliyyə    böhranın  Azərbaycan  iqtisadiyyatına  təsir 
etmiş və əsas təsir  kanalları aşağıdakı kimi olmuşdur: 
1.  Neft  və  digər  yanacaq  ixrac  məhsullarının  qiymətinin 
dünya bazarında azalması. İxracın 90%-dən, büdcə gəlirlərinin isə 
60%-dən  çoxu neft sektoru hesabına formalaşır. (AR MB hesabla-
malarına görə, neftin qiymətinin hər 1% azalması qeyri-neft ÜDM-
ni  0.13%  azaldır,  büdcə  xərclərinin  hər  1%  azalması  isə  ÜDM-i 
0.3% azaldır). 
2.Beynəlxalq maliyyə  bazarında likvidlik çatışmamazlığı və 
ya banklararası kredit böhranı nəticəsində xarici maliyyə mənbələ-
rinə çıxış imkanlarının məhdud vəziyyətə düşməsi. 
3.
 
Pul  baratlarının  azalması  (təkcə  Rusiyadan  ötən  il  930 
mln. dollar gəlib).Baratların azalması istehlak fəallığına mənfi təsir 
edir  (baratların  hər  1%  azalması  qeyri-neft  ÜDM-in  0.06%  azal-
ması effektini verir). 
4. ABŞ və AB ölkələrində resessiya. Qlobal tələbin azalması 
nəticəsində (əsasən, ABŞ və AB ölkələrində resessiya)qeyri-xam-
mal  Ixracı  azalmaqdadır  (ixracın  azalması  qeyri-neft  sənayesində 
artıma mənfi təsir göstərir)
79
.    
Qlobal maliyyə böhranının təsiri Azərbaycan maliyyə siste-
minə daha çox psixoloji xarakterli olmuş və maliyyə institutlarını 
inkişaf strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməyə sövq etmişdir. 
Ə
lverişsiz xarici mühitə baxmayaraq Azərbaycan bank sistemi 
reallaşan risklərə davamlılıq nümayiş etmişdir.
 
                                                 
79
  З.В.Зейналов.    Антикризисная  политика  в  банковской  сфере:  Турция, 
Российская
 Федерация  и Азербайджана (сравнительный анализ) // Эконо-
мика
 и управление. - 2010. - №  9. c.3 – 25. 
 

---

 
102
 

---

 
103
 
III FƏSİL   
 
MALIYYƏ 
BÖHRANLARININ 
QARŞISININ 
ALINMASINDA SİSTEMLI  
YANAŞMA MODELLƏRİ 
 

---

 
104
3.1. BÖHRANLARIN QARŞISININ ERKƏN ALINMASININ  
MÜASİR MODELLƏRİ  
 
Böhranların  yaranma  ehtimalının  və  proqnozlaşdırılmasının 
qiymətləndirilməsi  zamanı  son  zamanlar  istifadə  olunmağa  başla-
yan yeni göstəriciləri və modelləri müzakirə edək. Kaminin və di-
gər müəlliflərin əsərində
80
 daxili və xarici amillərin maliyyə baza-
rında böhranların yaranma mümkünlüyünə təsirinin müəyyənləşdi-
rilməsi üçün 1981-1999 illərin 26 inkişaf edən ölkə üzrə məlumat-
ları  istifadə  olunmuşdur.  Bu  zaman  maliyyə  bazarının  vəziyyətini, 
tədiyyə  balansını  və  xarici  təsir  amillərinə  meylliliyi  əks  etdirən 
doqquz indikatorlardan istifadə olunmuşdur. Müəlliflər reqress təh-
lilin  standart  metodikalarına  əsaslanaraq  daxili  və  xarici  amillərin 
böhranların yaranma ehtimalına təsirini qiymətləndirmişlər.  
Tədiyyə  balansı  göstəricilərinin  və  xarici  şok  təzyiqlərinin 
sabit vəziyyətdə böhranın baş verməsi ehtimalının artmasına kiçik 
təsiri  müəyyənləşdirilmişdir.  Lakin  bu  göstəricilər  böhran  dövrlə-
rində  ehtimalın  kəskin  artmasına  görə  cavabdehdirlər.  Müəlliflər 
sübut  etdilər  ki,  daxili  amillər  və  onlara  uyğun  olan  indikatorlar 
ə
sasən  ölkənin  zəifliyini  müəyyən  edir,  xarici  amillər  isə  ölkəni 
təhlükəli hüduddan arxaya atırlar. Daxili amillər risklərin yığılma-
sına cavabdehdirlər, xarici amillər isə - böhran detonatorudurlar.  
Karamazza və digər müəlliflər
81
 ticarət və maliyyə əlaqələr-
inin valyuta böhranlarının zəncirvarı reaksiyasının yayılmasına tə-
sirinin mühümlüyünü müəyyənləşdirmişlər. Onlar qiymət effektlə-
rinə və tərəfdaş ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafının ləngidilməsi ilə 
şə
rtləndirilmiş gəlirlərin azalması effektlərinə əsaslanan ticarət ba-
                                                 
80
  Kamin  S.,  Schindler  J.  and  Samuel  S.  The  Contributions  of  Domestic  and 
External  Factors  to  Emerging  Market  Devaluation  Crises:  An  Early  Warning 
Systems  Approach.  Board  of  Governors  of  the  Federal  Reserve  System, 
International Finance Discussion Paper No. 711, September, 2001.  
81
  Caramazza  F.,  Ricci  L.,  and  Salgado  R.  “Trade  and  Financial  Contagion  in 
Currency  Crises”,  IMF  Working  Paper  00/55.  Washington:  International 
Monetary Fund, 2000. 

---