Microsoft Word Azerb tarixi derslik doc

 
91 
fəaliyyət göstərirdi. Burada hər 10 uşağa bir tərbiyəçi-atabəy təhkim 
olunurdu. Təhsilin Məzhər formasında  şagirdlər elmin müxtəlif 
sahələri ilə müstəqil məşğul olur, vaxtaşırı öz ustadının yanına 
gedib məsləhət alır və onun mühazirələrini dinləyirdilər. Mədrəsələr 
əsasən orta təhsil verirdi. Dini təlimlə yanaşı, dünyəvi elmlər, 
ictimai və texniki fənlər keçilirdi. Tədrislə 2 müdərris məşğul 
olurdu-biri  şəriət dərslərini, digəri dünyəvi fənləri tədris edirdi. 
Mədrəsə xərcləri şəxsi hesabdan və ya vəqf əmlakının gəlirlərindən 
ödənilirdi. Təbrizdə xüsusi elm ocağı-ali mədrəsə  Rəbi Rəşidi 
məhəlləsində yerləşir, Şərqdə ilk ali təhsil ocağı idi. Onun təsisçisi 
alim, həkim Fəzlüllah Rəşidəddin olmuşdur. Təbriz ali mədrəsə-
sində 500-ə  qədər alim dərs demiş, 7000 tələbə  təhsil almışdır. 
Onlardan 6000 nəfəri başqa ölkələrdən və  şəhərlərdən gəlmişlər. 
Müdavimlər təqaüd alır, yataqxana ilə təmin olunurdular. Ali məd-
rəsə müasir dövrün tanınmış universitetlərinin göstəriciləri səviyyə-
sindədir. Bu faktlar hələ 700 il bundan əvvəl Təbrizdə Universitetin 
(Darülfünun) mövcud olduğunu bildirir. Rəbi Rəşidi məhəlləsində 
60000 nüsxə kitaba malik kitabxana var idi. Şam-Qazanda fəaliyyət 
göstərən 2 kitabxana qiymətli kitablar xəzinəsi hesab olunurdu. 
1259-cu ildə Marağada Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi ilə tikilmiş 
rəsədxana, həmçinin, XIV əsrin  əvvəllərində  Şam-Qazanda 
(Təbriz) tikilmiş  rəsədxana  Şərqdə nücum elminin (astronomiya) 
mərkəzinə çevrildi. Marağa rəsədxanasında 100-dən artıq alim, 400 
min  əlyazmaya malik kitabxanası var idi. Marağa rəsədxanasının 
banisi Nəsrəddin Tusinin (1201-1274) təhsil aldığı Tus şəhərinin adı 
ilə Tusi ləqəbi qəbul etmiş, bir müddət  Ələmut qalasında həbs də 
qalan Tusi Hülakü xanın əmri ilə azad edildi, əvvəl onun məsləhət-
çisi, sonra isə Abaqa xanın vəziri oldu. Tibb sahəsində  Fəzlullah 
Rəşiddədinin böyük rolu olmuşdur. Ölkədə  əhalinin xəstəliklərdən 
mühafizə  və müalicəsi məqsədi ilə xüsusi müəssisələr-dar üşşə-
falar  (şəfa evləri) fəaliyyət göstərirdilər. Təbrizin Rəbi Rəşidi 
məhəlləsində  fəaliyyət göstərən  şəfa evində Hindistan, Çin, Misir, 
Şam və s. vilayətlərdən gəlmiş 50 tanınmış həkim çalışırdı. Ölkədə 
darüxanalar (aptek) mövcud idi. Gəncəli Kirakos Qafqaz Albaniya-

---

 
92
sında XIII əsrdə baş vermiş hadisələri, albanların başına gələn müsi-
bətləri qələmə almışdı. Coğrafiya sahəsində Zəkəriyyə Qəzvininin, 
Həmdullah Qəzvininin, Azərbaycan alimi Əbdürrəşid Bakuvinin 
əsərləri meydana gəldi. Dilçilik sahəsində Azərbaycan alimləri Hin-
duşah Naxçıvani və  oğlu Məhəmməd Naxçıvani daha çox tanın-
dılar. Bu dövrdə ikidilli, üçdilli lüğətlər meydana gəldi. “Azər-
baycan dili” ifadəsi işlənməyə başladı. Azərbaycanda fəlsəfə, hüquq 
və s. elmlər də inkişaf etdi. Azərbaycan mütəfəkkiri Mahmud 
Şəbustəri (1287-1320) ərəb və fars dillərinin kamil bilicisi, fəlsəfə, 
məntiq, etika, psixologiya, anatomiya, mineralogiya elmləri sahə-
sində tanınmış şəxsiyyət idi. Azərbaycan dilində klassik poeziyanın 
ilk məlum nümayəndəsi Həsənoğlu  Şeyx  İzzəddin (XIII əsr) “Pur 
Həsən” təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dillərində divanlar yaratdı. 
Nizami  ədəbi mühitinə  mənsub  Əssar Təbrizi (1325-1390) dövrü-
nün tanınmış şairi, alimi olmuşdu. XIV əsr ədəbiyyatında hürufilik 
xüsusi yer tuturdu. Hürufilik “hərf”sözündən olub, ərəb hərflərinin 
ilahiliyini, Allahın 2 təzahür yolundan birinin məhz səsdə, nitqdə, 
hərflərdə olduğunu bəyan edirdi. Hürufilərə görə Allah söz-kəlam 
şəklində görünür. Odur ki, ərəb əlifbasındakı 28 hərf müqəddəsdir, 
məhəbbət və gözəlliyin əsasını təşkil edir. Hürufiliyin əsasını Nəimi 
Fəzlullah (1340-1394) qoymuş, digər nümayəndəsi  İmadəddin 
Nəsimi 1369-cu ildə  Şamaxıda anadan olmuşdur.  İlk  şeirlərini 
“Hüseyni” təxəllüsü ilə yazan müəllif hürufilərə qoşulduqdan sonra 
Nəiminin şərəfinə “Nəsimi” təxəllüsü qəbul etdi. XIII-XIV əsrlərdə 
Azərbaycanda memarlıq daha da inkişaf etdi. Təbriz memarlıq 
məktəbi Beyləqandan Həmədana, Qəzvindən Şərqi Anadoluya kimi 
olan böyük bir ərazidə  şəhərsalma işinin geniş inkişaf etməsində 
mühüm rol oynadı. Monqolların 2-ci yürüşündən dağıdılan Gəncə 
1239-cu ildən bərpa olunmağa başladı. XIII əsrin sonu-XIV əsrin 
əvvəllərində  Sultaniyyə  şəhəri tikildi. Qazan xan Xəzər dənizi 
yaxınlığında  Mahmudabad  şəhərini inşa etdirdi. Mərdəkandakı 
dairəvi qala və dördkünc qala, Nardaran və Ramana qalaları 
XIII-XIV  əsrlərdə inşa olundu. XIII-XIV əsrlərdə Azərbaycanın 
müxtəlif yerlərində  Şərq memarlığına məxsus  kubşəkilli, səkkiz-

---

 
93 
bucaqlı, qülləvari türbələr meydana gəldi. Naxçıvanın Cuğa kən-
di yaxınlığında tikilmiş  Gülüstan türbəsi Möminə xatın türbəsi 
üslubunda inşa olundu. 1305-1313-cü illərdə Sultaniyyədə  Şərq 
türbələrinin qiymətli incilərindən sayılan  Olcaytu Xudabəndə 
türbəsi, 1322-ci ildə tikilmiş  Bərdə türbəsi,  Qarabağlar 
kəndində memarlıq kompleksindəki türbə  (Baştağ) özünəməxsus 
yer tuturdu. Qoşaminarəni birləşdirən Baştağ XIV əsrin  əvvəl-
lərində Hülakü xanın arvadı Qutuy xatının şərəfinə inşa olunmuşdu. 
Azərbaycan xalçaçılıq sənətində öz dəsti-xətti ilə seçilən  Təbriz, 
Qarabağ, Quba-Şirvan və  Gəncə-Qazax xalçaçılıq məktəbləri 
orta  əsrlərdə dünyəvi sənət inciləri yaratdı. Azərbaycanda dulus-
çuluq, misgərlik, ipəkçilik, toxuculuq və s. sənət növləri inkişaf 
etdi. Təbriz ustalarından  Yusif ibn Əhmədin 1319-cu ildə hazır-
ladığı və indi Londonda Viktoriya və Albert muzeyində saxlanılan 
bədii kasa  və usta Əbdüləziz ibn Şərafəddinin 1399-cu ildə 
düzəltdiyi tiyan nadir sənət nümunələri idi. Ağırlığı 2 ton, diametri 
2,5 m. olan tiyan hazırda Sankt-Peterburqun Ermitaj Muzeyindədir. 
Tiyan Teymurun sifarişi ilə  Təbrizdə hazılanmışdır. Təbriz kitab 
sənəti miniatür boyakarlığın qüdrətli mərkəzinə çevrilmişdi. Azər-
baycanda xəttatlıq da inkişaf etmişdi. Bu dövrün görkəmli musiqi-
şünasları Səfiəddin Urməvi və Əbrülqadir Marağai olmuşlar. Onlar 
musiqiyə dair bir sıra qiymətli əsərlər yazmışlar. 
 

---