Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
218
Amerikanın ərazi və əhali xarakteristikasına görə mühüm və əhəmiyyətli geosiyasi hissəsinin bir qütbünü Mərkəzi və Cənubi Amerika ( Meksika da daxil olmaqla bu ərazilərə bəzən Latın Amerikası da deyirlər) təşkil edir. Avropadan su sərhədləri ilə təcrid olunması bu qitənin ənənəvi olaraq ABŞ-ın maraq və təsir dairəsinə düşməsinə səbəb olmuşdur. Mərkəzi və Cənubi Amerika ABŞ-la Antarktida arasında şimaldan-cənuba doğru 13 min km.-lik uzunluğunda ərazidən, hər birinin okeana sərbəst çıxışı olan (Paraqvay və Boliviyadan başqa) 33 ölkədən ibarətdir. Dövlət quruluşlarına görə bu ölkələr əsasən respublika idarə üsuluna malikdir və Britaniya Millətlər İttifaqı tərkibinə daxildirlər. Ərazisinə və əhalisinə görə qitənin ən böyük dövlətləri Braziliya (8,5 mln. km. 2
2 ): Cənubi Amerikanın 475 milyon nəfərlik ümumi əhalisinin müvafiq olaraq 161 milyon və 35 milyon nəfəri həmin ölkələrin payına düşür. Latın Amerikasında əhalinin tərkibi çox rəngarəngdir. Tarixən bu bölgədə roman- latın dilli mədəniyyət, Pireney yarımadasının ispan-portuqal ənənələri formalaşsa da, etnik anlamda qarışıq əhali tərkibi mövcuddur. Əhalinin yarıdan çoxu ispan və portuqal mənşəli avropalılardan, 15% hindulardan, 10% zəncilərdən, qalan hissəsi isə qarışıq mənşəli (metislər, mulatlar, sambolar) əhalidən ibarətdir. Etnik tərkibindən asılı olmayaraq, Mərkəzi və Cənubi amerikalılar əsasən katolik dini konfessiyasına mənsubdurlar və əksəriyyət ölkələr ya ispan, ya da portuqal dilindən istifadə edirlər. Əhalinin ərazi üzrə yerləşməsi çox sıxdır (hər km. 2
-ə
23 nəfər düşür) və 72%-i şəhərlərdə yaşayır. Ərazi xarakteristikasına görə Latın Amerikası zəngin region hesab olunur. Təbii resurslarla (qiymətli metal, neft, dəmir, kömür, boksit və s.) zəngin olan Venesuela, Braziliya, Çili, Peru, Kolumbiya kimi ölkələr geoiqtisadi əhəmiyyətinə görə daim ABŞ və Avropa dövlətləri arasında mübarizə meydanı olub. Bu ərazilərdə işçi qüvvəsi ucuz olduğundan ABŞ və Avropanın qabaqcıl dövlətlərini təmsil edən transmilli korporasiyalar Mərkəzi və Cənubi Amerikanın bütün ölkələrində çox güclü müəssisələr yaratmışlar. Xüsusən dağ-mədən və metallurgiya sənayesi, emal müəssisələri, gəmiqayırma, maşınqayırma və avtomobil zavodları, elektrotexnika və elektronika müəssisələri iri transmilli şirkətlərin əlində cəmlənmişdir. Mərkəzi və Cənubi Amerika ölkələrinin ənənəvi məşğuliyyətini kənd təsərrüfatı (banan, qəhvə, qarğıdalı, şəkər çuğunduru və qamışı) sahəsi təşkil edir. 219
Latın Amerikasının regional siyasi və iqtisadi inteqrasiyası əsasən ABŞ-ın təsiri altında olan Amerika Dövlətləri Təşkilatı (ADT), Karib Ümumi Bazarı (KÜB), Mərkəzi Amerika Ümumi Bazarı (MAÜB) və s. təşkilatlar çərçivəsində həyata keçirilir. Lakin Latın Amerikası qlobal miqyasda ümumamerika səviyyəsində Sakit okean və Asiya məkanında siyasi və iqtisadi inteqrasiya proseslərinə qatılıb. Bu mənada Şərqi və Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri (Yaponiya, Çin, İndoneziya və s.), Avropa İttifaqı və s. qlobal inkişaf mərkəzləri bu regionla əlaqələrə xüsusi səy göstərirlər. Latın Amerikası ölkələrinin siyasi xətti (Kuba istisna olmaqla) əsasən ABŞ-ın dünyada yürütdüyü qlobal inteqrasiya, demokratikləşmə və liberal iqtisadiyyat istiqamətinə doğru yönəlib. Geosiyasi faktorlar üzrə həm Şimali, həm də Mərkəzi və Cənubi Amerika bu bölgənin və dünyanın superdövləti hesab olunan ABŞ-ın təsir və maraq dairəsi hesab olunur. Ümumiyyətlə, müasir dünyada birqütblü dünya siyasətinin yeganə daşıyıcısı hesab olunduğundan ABŞ bu regionun da bütün qlobal təşəbbüslərinin əsas müəllifi kimi çıxış edir. XXI əsrin başlanğıcından Amerika dünya siyasətinin transmilliləşməsi, iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni həyatın qloballaşması, milli sədlərin aradan qalxması və qlobal inteqrasiyanın fəallaşması istiqamətində xüsusi fəallıq göstərir. Son illər Amerika politoloqları qloballaşmanın əsas təşəbbüskarı kimi ona rəhbərlik etmək hüququnun məhz ABŞ-a məxsus olduğunu əsaslandırmağa çalışırlar. Onlar bunu “hazırda ABŞ-ın yeganə fövqəldövlət statusuna malik olması, dünyada sülhün, sabitliyin, mülkiyyətin, insan və vətəndaş haqlarının, demokratik dəyərlərin, bazar iqtisadiyyatının qorunmasının əsas qarantı” rolunu ifa etməsi ilə əlaqələndirirlər. ABŞ politoloqlarının fikrinə görə, məhz ABŞ qloballaşmanın vahid standartlarının yaranması, ona hamılıqla əməl olunması, prosesdə qayda-qanunlara hamının tabe etdirilməsini təmin edə biləcək mexanizmlərə malikdir. Bundan başqa, qloballaşmanın əsasən informasiya mübadiləsi sahəsindəki hüdudsuz texnoloji imkanların yaranmasına, dünya telekommunikasiya və elektron şəbəkəsinin genişlənməsinə, elektron vasitəsilə bank və maliyyə əməliyyatlarının, ticarətin genişlənməsinə bilavasitə təsirini və bu işlərin də başında Amerika şirkətlərinin durduğunu nəzərə alsaq, onda ABŞ-ın qloballaşmadakı hegemon rolunu inkar etmək olmaz. Ümumiyyətlə, XX əsri bütövlükdə dünya siyasətində Amerika əsri kimi xarakterizə edirlər. Məsələ burasındadır ki, həmin əsrin əvvəlində ABŞ sürətlə dünya liderləri sırasına daxil oldu və əsrin sonuna yaxın Sovet dövlətinin dağılması ilə dünya 220
liderliyini tam əlinə aldı. Bu ölkənin iqtisadi, siyasi, hərbi gücü ona bütün Qərb yarımkürəsini, dünyanın ən əlverişli geosiyasi məkanlarını öz nəzarəti altına almağa imkan verdi. ABŞ dünyada cəmiyyətin gərgin sosial-iqtisadi problemlərinin demokratik yolla həllinin nümunəsini yaratdı və nümayiş etdirdi. Əlverişli coğrafi məkanda yerləşməsi həm Amerika xalqının formlaşmasını kənar təsirlərdən azad etdi, həm də iki okeana sərbəst çıxışı olan geniş və kompakt ərazisi ona Atlantik və Sakit okean hövzəsində iqtisadi və texnoloji üstünlüyə malik, effektli bir təsərrüfat qurmağa imkan yaratdı. Həm Qərbdə, həm də Şərqi Asiyada (Kaliforniya və Atlantik sahili ştatları vasitəsilə) geniş çıxış və kommunikasiya xətləri quran ABŞ hökuməti bir tərəfdən ölkə daxilində, digər tərəfdən bütün dünyada ən effektli və dinamik inkişaf edən azad iqtisadiyyat nümunəsi yaratdı. Bundan başqa, bu ölkənin müdaxiləsi olmadan dünyadakı beynəlxalq münasibətlərin sabit saxlanmasının, planetimizdə möhkəm sülhün yaradılmasının da qeyri-mümkünlüyünü və yer kürəsində ən təkmil siyasi-iqtsadi sistemin məhz bu ölkəyə məxsus olduğunu nəzərə alsaq, onda ABŞ politoloqları ilə razılaşmamaq mümkün deyil. Hazırda bütün dünyada geniş yayılan siyasi, iqtisadi və sosial münasibətlər sistemi, demokratik dövlət idarəçiliyi və vətəndaş cəmiyyəti modeli məhz ABŞ-a məxsusdur. Dünyanın insan yaşayışı üçün, inkişaf və kommunikasiya baxımından ən effektiv ərazisi, bol təbii sərvətləri, enerji və digər mənbələri ilə zəngin torpaqları da ABŞ-dadır. Avropanın və dünyanın ən fəal, sivil dəyərlərə və işgüzar keyfiyyətlərə malik insanlarının (emiqrantlarının) toplaşdığı Amerika Qərbi Avropadan əxz edilmiş bu dəyərləri yaradıcılıqla inkişaf etdirmiş və daha da təkmilləşdirmişdir. Dünyada ən təkmil hüquqi və demokratik dövləti amerikalılar yaratmışlar. Bu ölkədə azad mülkiyyəti və sahibkarlığı qanundan başqa heç bir qüvvə və subyekt məhdudlaşdıra bilməz. Ona görə də dünyanın ən liberal iqtisadiyyatı, ən effektli idarəçilik və ən təkmil vergi sistemi ABŞ-a məxsusdur. Dövlət büdcəsi və vergi siyasəti ABŞ-ın qanunverici və icraedici hakimiyyətinin qarşılıqlı fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Amerika bəlkə də dünyada yeganə ölkədir ki, vergilər və ödəmələr dövlət büdcəsini doldurmaq məqsədi ilə deyil, istehsalın iqtisadi stimullaşdırılması məqsədi ilə tətbiq edilir. Dünyanın rəqabətə davamlılıq və enerji tutumuna görə ən qənaətcil və ən dinamik inkişaf edən iqtisadiyyatı ABŞ-a məxsusdur. XX əsrin 90-cı illərində iqtisadiyyatın orta artım sürəti ABŞ-da dünyanın qalan altı böyük ölkəsindən – Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|