Microsoft Word Azerb. Xar. Siyas son doc
Yüklə 4,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
123
yaxınlaşması, iqtisadi, siyasi inteqrasiyaya daxil olması, milli sərhədlərin getdikcə şəffaflaşdırılması. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq getdikcə güclənən ikinci meyl (inteqrasiya) bəşəriyyəti yeni-yeni modellər, forma və metodlar axtarmağa, dövlətlərarası əlaqələrin intensivləşməsinə cavab verən addımlar atmağa məcbur edir. Artan iqtisadi, ticarət və texnoloji mübadilə ehtiyacı ölkələri vahid bloklarda, daha şəffaf sərhədlər çərçivəsində fəaliyyət göstərməyə sövq edir ki, bu da dünyanın qloballaşmasına, vahid iqtisadi məkanın formalaşmasına təkan verir. 90-cı illərdə SSRİ-nin və sosializmin süqutu planetdə ideoloji qarşıdurmaya son qoyur və o vaxta qədər daha çox müvəffəqiyyət qazanmış liberal dəyərlərin, bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin və Qərb inkişaf modelinin bütün dünyaya yayılmasına şərait yaradır. Bu da müvafiq olaraq Qərb ölkələrini təmsil edən transmilli korporasiyaların əl-qolunu açır, bütün dünyada iqtisadi əlaqələrin intensivləşməsinə şərait yaradır. Beləliklə, qloballaşma yavaş-yavaş sürət götürür və qısa bir zaman kəsiyində vüsət alır. Qloballaşma prosesləri XXI əsrin başlanğıcından bütün dünyada daha da sürətlənmişdir. Bu proses dövlətlərin iqtisadi, siyasi, sosial-mədəni və informasiya həyatında bir-birindən qarşılıqlı asılılığı bir qədər də gücləndirmişdir. Göründüyü kimi, qloballaşma planetin obyektiv inkişafından doğaraq, son illərdə dövlətlər və xalqlar arasında müəyyən faktorlardan asılı olaraq vahid iqtisadi, informasiya və əmək standartlarının yaranması, insan və maddi resursların, maliyyə və texnoloji imkanların bölünməsi nəticəsində meydana gəlmişdir. Qloballaşma kimin ona necə münasibət bəsləməsindən asılı olmayaraq qarşısıalınmaz prosesdir, bəşəriyyətin müasir inkişaf tendensiyasının nəticəsidir. Hazırda bütün dünyada vahid maliyyə, təsərrüfat, nəqliyyat, rabitə, texnologiya, investisiya, informasiya məkanı və sistemi yaranıb. Dünya təsərrüfat sisteminin liberallaşması, investisiyaların qarşılıqlı qorunması, gömrük, vergi sistemlərinin universallaşdırılması və standartlaşdırılması elə həddə çatıb ki, milli və etnik sərhədlər tam aradan qalxmaq üzrədir. Dünyada mövcud olan böyük beynəlxalq korporasiyalar bütün özəl sektorun aktivlərinin üçdə birindən çoxunu öz əlində cəmləyiblər. Yaxud əmək və resurs bölgüsü elə vəziyyətə gəlib ki, bütün dünya bir neçə bəlli ölkənin nəqliyyatından, başqa bir neçə ölkənin yanacaq resurslarından, üçüncü qrup ölkənin tələbat mallarından istifadə edir. Bir sözlə, yaxşı və yaxud pis olmasından asılı olmayaraq, qloballaşma insanların
124
həyatına sənayeləşmə, kosmosu fəth etmə, elektron cihazlardan istifadə ilə daxil olmuş təbii bir prosesdir. Əlbəttə, qloballaşmadan eyni zamanda həm itirənlər, həm qazananlar, həm razı qalanlar, həm də narazılar olur. Bir vaxtlar yeni texnologiya əsasında qurulmuş nəhəng zavodlar inkişaf etmiş dövlətlərə kapital, yeni iş yerləri, əhaliyə firavan güzəran vəd edirdisə, sonradan məlum oldu ki, bu həm də özünəməxsus problemlər yaratmışdır. Xüsusən təbii insan artımının zəifliyi üzündən bu nəhəng müəssisələrdə işləmək üçün üçüncü dövlətlərdən miqrasiya olunmuş əhali həmin ölkələrdə özünəməxsus sosial, milli və mənəvi problemlər doğururdu. Əhalinin milli tərkibi dəyişir, dövlətin sosial təminat sisteminin miqrantlara tətbiqi zərurəti baş qaldırır, yerli xalqlarla miqrantlar arasında problemlər özünü göstərir və s. Bundan başqa, nəhəng sənaye müəssisələrini işlətmək üçün xaricdən xammal idxal olunur, prosesin istehsal tullantıları və ziyanlı ekoloji təsiri müvafiq olaraq yerli əhalini narahat edirdi. Hazırda isə belə müəssisələr üçüncü ölkələrdə qurulur, onların yerli xammalı, ucuz işçi qüvvəsi elə yerindəcə istehsala cəlb olunur, ziyanlı ekoloji təsir, istehsalat tullantıları və s. isə transmilli korporasiyaları daha az narahat edir. Nəzərə alınsa ki, həmin müəssisələr beynəlxalq hüquq normaları ilə qorunur, məhsul bütün dünyada satılır və qazanc nağd pulla sahibkara çatır, deməli, bu prosesdən daha çox sahibkar qazanır. O ki qaldı nəhəng müəssisələrin qurulduğu üçüncü ölkələrə, onların da bu prosesdən həm xeyri, həm də ziyanı olur. Onlar bu müəssisələrlə özlərinin işsizlik problemini həll edir, müəyyən vergilər alır və ölkəsinin sosial-iqtisadi vəziyyətini yaxşılaşdırır, əvəzində isə əhalisinin ənənəvi yaşayışı pozulur, ziyanlı ekoloji, ideoloji, informasiya və s. təsirlərə məruz qalır. Beləliklə, müasir dünya nizamını xarakterizə edən əsas tendensiyalardan biri qloballaşmanın vüsət alması və qarşısıalınmaz prosesə çevrilməsi, digəri isə bu prosesi daha təhlükəsiz etmək, qloballaşmaya cəlb edilmiş kapitalı və avadanlıqları qorumaq, onun tətbiqini daha da asanlaşdırmaq üçün beynəlxalq aləmin göstərdiyi səydən ibarətdir. Nəzərə alınsa ki, qloballaşmada iştirak edən transmilli korporasiyaların, kapitalın və texnologiyanın əsas sahibləri böyük və inkişaf etmiş dövlətlərdir, onda bu işin başında kimlərin durduğu da bəlli olur. Deməli, transmilli korporasiyalarla (onların sahibi olan inkişaf etmiş dövlətlərlə) qloballaşmaya cəlb olunmuş üçüncü dövlətlər arasında daha çox mənfəət qazanmaq, öz maraqlarını təmin etmək uğrunda açıq və ya gizli 125
mübarizə gedir. Birinci tərəf beynəlxalq hüququn bütün imkanlarından istifadə edərək daha əlverişli status qazanmaq, ikincilər isə öz milli maraqlarından çıxış edərək daha əlverişli şərtlərə malik olmaq, xammalını, torpağını, işçi qüvvəsini, ekoloji itkisini, milli- etnik və ənənəvi həyat şəraiti ilə bağlı maraqlarını daha baha qiymətləndirməyə can atırlar. Qloballaşmanın üstün cəhətlərindən biri də ondadır ki, lider dövlətlər bu prosesi rahat təmin etmək üçün məhəlli və yerli konfliktlərin qarşısını almaq, planetdə nəqliyyatın sərbəst hərəkətini və keçid dəhlizlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək, enerji daşıyıcılarının qiymətlərini sabit saxlamaq, beynəlxalq terrorizm, qaçaqmalçılıq, narkotiklərin dövriyyəsinə təsir edən kasıblıq və s. hallarla mübarizəni təşkil etmək və maliyyələşdirmək qayğısına qalırlar. Bundan başqa, qloballaşma dairəsinə daxil edilmiş region və dövlətlərdə qarşılıqlı əməkdaşlıq yaratmaq, münaqişələri dinc yollarla aradan qaldırmaq, qabaqcıl texnikanın və fundamental elmin müasir yeniliklərini, tibbin, mədəniyyətin ən qabaqcıl nümunələrini yaymaq üçün səylər göstərilir. Qloballaşma sözün həqiqi mənasında əsl rəqabət yaradır. Söz yox, rəqabətdə udan və uduzan tərəflər, dövlət müəssisələri və sahibkarlar da olur. Lakin bu proses inkişafı, yeniliyi şərtləndirdiyi kimi, qiymətlərin ucuzlaşmasını, keyfiyyətin daha da yaxşılaşmasını stimullaşdırır. Bu da müvafiq olaraq geniş istehlakçıların xeyrinə işləyir. Qloballaşmanın əsas xüsusiyyətlərindən biri innovasiya proseslərinin beynəlmiləlləşməsi və texnoloji rəqabətin kəskinləşməsidir. İnformasiya toplamaq, onu təhlil etmək, bazarı, istehsalı, daşıma və istehlakı dəqiq öyrənmək, kapitalın hərəkətini, tətbiqini və yerləşdirilməsini düzgün müəyyən etmək qazanılacaq müvəffəqiyyətin əsasını təşkil edir. Qloballaşma sənayeləşmə dövründə mövcud olan beynəlxalq əmək bölgüsünü bütövlükdə dəyişir. Əvvəlki sənaye mərkəzləri intellektual texnologiya mərkəzlərinə, xammal və ucuz işçi qüvvəsinə malik ölkələr isə sənaye mərkəzlərinə çevrilirlər. İnkişaf etmiş dövlətlər daha çox proqram, texnologiya, maliyyə və turizm mərkəzləri kimi üçüncü ölkələrdə qurulan transmilli şirkətlərin idarə edilməsi rolunu ifa edir. Qloballaşma nəqliyyat-kommunikasiya vasitələrinin buraxılış gücünün və operativliyinin artırılmasını, milli dövlətlərdə gömrük, vergi, ekoloji və digər məhdudiyyətlərin minimuma endirilməsini tələb edir. Dövlətlərin milli maraqları, sərhəd- keçid və digər maneələr qloballaşma mərkəzlərinin bütün gücü ilə aradan qaldırılır, mal və xidmətin, ticarətin beynəlmiləl dəhlizləri, maneəsiz hərəkəti təşkil olunur. Yüklə 4,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|