Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
79
ideya nitqin əsas
ını, canını təşkil edir. Natiq apardığı müşahidələri canlı, bədii təsvir vasitələri ilə işıqlandırır. 
Təsvir etdiyi və yaxud haqq
ında danışdığı hadisəyə öz münasibətini bildirir. Bu isə ideyanın özəyini, əsasını 
təşkil edir. «B
öyük sənət-karların öz əsərlərində yürütdüyü ideyalar bəzən mürəkkəb bir xarakter daşıya bilər, 
əsərlərdə  bir  s
ıra  ideyalar  ifadə  oluna  bilər.  Bu,  əlbəttə  mümkündür.  Dünya  ədəbiyyatının  təcrübəsi  bunu 
ayd
ınca  sübut  edir.  Lakin  əsərin  bir  əsas  ideyası  ola  bilər,  qalan  ideyalar  isə  yardımçı  xarakter  daşıyır  və 
ədəbi əsərin birliyini m
ühafizə etmək üçün əsas ideyaya tabe olur, əsas ideyanın təzahür etməsinə yardım edir. 
Bədii əsərdə əsas yard
ımçı ideyalar təbii olaraq, yalnız bədii şəkildə təzahür edir. Yəni ideya mücərrəd 
şəkildə deyil,  fikir, hiss,  həyəcan  vasitəsi  ilə  tamamilə  konkret  şəkildə  təzah
ür edir. Əsas ideya əsərin bütün 
ideya məzmununu birləşdirir, 
ümumiləşdirir, əsərin təlqin etdiyi fikir, hiss və həyəcanların birliyini təşkil və 
təmin edir» (M.Rəfili. “Ədəbiyyat nəzəriyyəsinə giriş”). 
Deməli,  yarad
ıcı  olan  hər  bir  adam  ideya  anlayışına  ciddi  yanaşmalı  və  ondan  məqsədinə  nail  olmaq 
üçün ustalıqla istifadə etməlidir.  deya hadisələrin inkişafında, fikrin canlandırılmasında, müəllifin hadisəyə 
şəxsi m
ünasibətini ifadə edən ədəbi termindir.  deya natiq üçün zəngin və müxtəlif bədii vasitələrdən istifadə 
edərək, həyata olan m
ünasibətini daha canlı və ifadəli, daha təsirli və mənalı ifadə etmək üçün dəyərli, kəsərli 
silah olmal
ıdır. 
Natiq  onu  da  unutmamal
ıdır  ki,  nitqin  ideyasını  meydana  çıxarmaq  üçün  nitqdə  aparılan  təhlillər, 
məzmunu  ayd
ınlaşdırmaq,  predmetin  səciyyələndirilməsi,  fikrin  mahiyyətini  açmaq  əsas  şərtlərdən  biridir. 
deya  həyat
ın  bütün  sahələrini  əhatə  edir.  deya  həyat  hadisələrindən,  həyatda  cərəyan  edən  hadisələrin 
inkişaf
ı və fəaliyyətindən doğan, intişar edən idealdır. Bu, natiqin yaradıcılığında əsas xətt kimi keçməli və 
özünü göstərməlidir. 
Nitqin qurulmas
ında natiqin özünün şəxsi üslubu olmalıdır. Üslub nitqlə sıx şəkildə bağlıdır. Hər hansı 
bir  natiqin  yarad
ıcılığına,  dilinə,  sözlərin  seçilməsinə,  işlənmə  qaydalarına,  təkrar  edilən  fikirlərinə, 
d
ünyagörüşünə xas olan ümumi bir anlayışdır. Fərdi üslubda bir natiqə məxsus xüsusiyyətlər, digər natiqdə 
olan  x
üsusiyyətlərdən  fərqlənir.  Nitqin  ideyası,  məzmun  və  forması,  özünəməxsus  bədii  təsvir  vasitələri, 
m
övzunun  əhatə  dairəsi,  ən  əsası  şifahi  şərh  olunması  natiqin  üslubunu  nümayiş  etdirir.  Hətta,  natiqin 
nitqində olan orijinal fikirlər, yeniliklər də onun şəxsi 
üslubudur. 

---

 
80
Azərbaycan  filologiyas
ında  fərdi  üslub  anlayışını  ifadə  edən  bir  neçə  termin  işlədilir.  «Fərdi  deyim 
tərzi», «fərdi manera», «fərdi poetik 
üslub», «poetik fərdiyyət», «poetik səs», «öz səsi, öz nəfəsi» və s.  şlənən 
terminlər  i
çərisində  «fərdi  üslub»  daha  əhatəlidir  və  geniş  yayılıb,  «Poetik  dəsti-xətt»;  «poetik  fərdiyyət», 
«fərdi  poetik 
üslub»,  «poetik  səs»  və  s.  terminlər  daha  çox  şairin,  yazıçının  özünəməxsus  cəhətlərini  əks 
etdirir. Ax
ı alimin, jurnalistin, natiqin də özünəməxsus ifadə tərzi vardır! Buna görə də «fərdi üslub» termini 
başqa  terminlərdən  məqbul  say
ılır.  XVIII  əsrdə  yaşayıb-yaratmış  fransız  alimi  J.L.Buffon  1753-cü  ildə 
«
Üsluba dair mulahizələr» adlı əsərini yazmışdır. Müəllif həmin əsərdə bu qənaətə gəlmişdir ki, «Üslub eyni 
ilə insand
ır!» Həmin fikir get-gedə aforizmə çevrilmiş, həm Qərb, həm də Şərq ölkələrində geniş yayılmışdır. 
XX əsrin əvvəllərində bu nəzəriyyə bizim ədəbiyyat
ımızda da öz əksini tapmışdır». 
Deməli, hər  kəsin 
özünə məxsus  nitqi  var.  nsanlar bir-birinə  oxşamadığı kimi  (onların  səsi də, bədən 
quruluşu da, boyu da, 
üzü də, dünyagörüşü də, müşahidələri də və s), nitqləri də biri-birindən fərqlənir. Hər 
bir  natiqin 
özünəməxsus  fikri,  ifadə  tərzi  ən  əsası  isə  emosionallığı  və  məntiqi  ardıcıllığı  olmalıdır. 
Ümumiyyətlə, natiqlər nitqlərini qurarkən iki əsas cəhətə üstünlük verirlər: 
1)  Bəzi  natiqlər  nitqlərində  məntiqi  ard
ıcıllığı,  aydınlığı,  elmiliyi,  fikir  dərinliyini,  ahəngdarlığı  üstün 
tutur. 
2) Bəzi natiqlər isə obrazl
ılığı, emosionallığı, yığcamlılığı əsas götürür. Adətən, birinci prinsipi daha çox 
üstünlük  verilir.  ctimai  yerlərdə  -  idarələrdə,  təhsil  müəssisələrində,  iclas  və  müşavirələrdə  belə  nitqlər 
diqqətimizi  cəlb  edir,  Təcr
übəli  natiqlər  çıxışlarında  məntiqi  ardıcıllığa  üstünlük  verir  və  dinləyicilərdə 
m
övzuya güclü maraq oyadırlar. 
Fərdi 
üslub haqqında mülahizələrini oxucularla bölüşən mərhum professor A.Abdullayev yazır: 
«Nitqini təkmilləşdirmək istəyən hər adam oy qarş
ısında üç vəzifə qoymalıdır: 
1. Nitqimin g
üclü və üstün tərəfləri hansılardır? Bunu aydınlaşdırmalı. 
2. Nitqimin n
öqsanları nədən ibarətdir? 
3. Hans
ı yollarla birincini qüvvətləndirmək və ikincini zəiflətmək olar? 
Nitqlərin  əksəriyyəti  məntiqi  n
övə  aid  olduğundan  və  başqa  nitqlərdə  də  mövzunun  məntiqi  surəti 
ayd
ınlaşdırılması böyük rol oynadığından, şifahi nitqin bu cəhəti üzərində bir qədər dayanmaq lazımdır. 

---

 
81
Fikrimizcə, həmin məsələnin b
öyük əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ali təhsil ocaqlarında olduğu kimi, orta 
məktəbin  yuxar
ı  siniflərində,  pedaqoji  məktəblərdə  də  «Nitq  mədəniyyəti  və  üslubiyyat»  fənni  üzrə  xüsusi 
kurs yaratmaq laz
ımdır». 
kinci  prinsipi  əsas  tutan  natiqlər  əsasən  m
üəllimlərdir.  Xüsusilə  dil-ədəbiyyat  müəllimləri  nitqlərində 
obrazl
ılığa, emosionallığa daha çox fikir verirlər. 
Fərdi 
üslub  natiqin  danışıq  tərzini,  dil  qabiliyyətini,  sözə  yanaşmasını,  ifadə  vasitəsini,  şəxsi 
m
ühakiməsini,  mülahizəsini  əks  etdirir.  Fərdi  üslub  yazılan  məqalələrin,  kitabların,  elmi  işlərin,  bədii 
əsərlərin orijinall
ığını təmin edir, onların bir-birindən fərqli xüsusiyyətlərini oxucuya çatdırır. 
Natiq nitqində 
öz üslubi imkanlarını nümayiş etdirir. Fərdi üslub olmasa, natiqlərin, yazıçıların, alimlər 
və 
ümumiyyətlə elmin bütün sahələrində fəaliyyət göstərən ziyalıların fikri bir-birinə qarışar, elmdə bir hərc-
mərclik yaranar. Fərdi 
üslub insanların öz dili, elmi, dünyagörüşü, fikri, zəkası, ağlı, müşahidəsi və mülahizəsi 
ilə s
ıx bağlıdır. 
Natiq  əməyinin  əsas  mərhələlərindən  biri  də  onun 
çıxış  edəcəyi  auditoriya  ilə  yaxından  tanış  olması, 
onlarla  əlaqə  saxlamas
ıdır.  Natiq  heç  vaxt  təcrübəsinə  və  biliyinə  arxalanmamalıdır.  mkanı  olan  kimi 
m
ütaliə  ilə  məşğul  olmalıdır.  Natiq  nitqə  hazırlaşarkən  müşahidə  apardığı  mövzu  əsasında  (yazıya 
k
öcürülməmiş)  özlüyündə  təhlillər  aparmalı,  fikirləri  dəfələrlə  nəzərdən  keçirməli,  plan  tərtib  etməli,  mətn 
üzərində redaktə aparmalı, sonra auditoriyaya daxil olmalıdır. 
Natiq əməyinin əsas mərhələlərindən biri də budur ki, o, auditoriya qarş
ısına çıxmamış dəfələrlə mətn 
üzərində  redaktə  işi  aparmalıdır.  Bu  əsasən,  gənc  natiqlərə  aiddir.  Bəzən  gənc  natiqlər  nitqi  hazırlayarkən 
tələsir,  s
özlərin  mənasına  fikir  vermir,  ya  da  buraxdıqları  səhvi  düzəltməyə  çalışırlar.  Xalq  şairi  Süleyman 
R
üstəmə istinad edən M.Əsgərov yazır: «Səmədağa Ağamalı oğlu Azərbaycan Mərkəzi  craiyyə Komitəsinin 
sədri  vəzifəsində 
çalışarkən,  yanına  gələn  gənclərə  belə  tövsiyələr  verirdi.  «Sözlərimi  cavan  yazanlara 
çatdırarsan.  Cavanlar  bizim  gələcəyimizdir,  ümidimizdir,  çalışın  həmişə  xalq  içində  olun,  onun  istədiyini 
yaz
ın,  elə  yaxşı  yazıçılarımız  var  ki,  əsərlərini  oxuyub  heyfslənirsən  ki,  niyə  elin  başa  düşəcəyi  ana  dilində 
yazm
ırlar. Biz nə farsıq, nə ərəb, özümüzün təmiz, gözəl ana dilimiz var. Ruhulla (Ruhulla Axundov nəzərdə 
tutulur  -  A.R.)  dilimizi  safl
ığı  üçün  böyük  əmək  sərf  etmişdir.  Dilimizi  ərəb,  fars,  osmanlı  sözlərindən 

---