Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc
Yüklə 4,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
67 HEYDƏR ƏL YEV VƏ N TQ MƏDƏN YYƏT N TQ MƏDƏN YYƏT N N MƏQSƏD VƏ VƏZ FƏLƏR Nitq mədəniyyəti Azərbaycan dilinin qayda-qanunlar ını, incəliklərini, özünəməxsus xüsusiyyətlərini öyrənmək üçün zəmin yaradır. Nitq mədəniyyəti mədəni davranmağı və nitq vərdişlərini öyrədir. Ona görə də hər bir şəxs nitqini qurarkən səslərin d üzgün tələffüzünü, vurğunun, intonasiyanın işlənmə qaydalarını bilməlidir. Bu fənn tələbələrin istər yaz ılı, istərsə də şifahi nitqinin inkişafı üçün yollar, perspektivlər açır. Nitq mədəniyyəti ancaq d üzgün danışmaq bacarığı deyil, həm də düzgün yazmaq vərdişləri aşılayır, məlumatlar ı rəvan bir dildə çatdırmaq bacarığına yiyələnməyə imkan verir. Bu fənnin ali məktəblərdə tədris olunmas ında əsas məqsəd tələbələrin nitqinin inkişaf etdirilməsindən ibarətdir. Nitq mədəniyyətinin əsas vəzifəsi tələbələri onun elmi əsaslar ı ilə tanış etmək, onlara ədəbi dil normalar ını öyrətmək, nitqini inkişaf etdirməkdir. Nitq mədəniyyəti ümumi anlayışdır. Onu adi və yüksək mədəni nitq kimi, nitqlə dilin münasibəti, nitq ünsiyyətinin növləri (monoloq, dialoq, poliloq) və nitq formaları (yazılı və şifahi nitq) baxımından öyrənmək olar. Adi nitq sadə, ayd ın, səlis bir nitqdir. hər bir kəs nitqini öz səviyyəsinə uyğun qurur. Adi nitqdən həm monoloq, həm dialoq, həm də poliloqda istifadə olunur. Y üksək mədəni nitqdə isə vəziyyət bir qədər başqadır. Belə nitqdə böyük tələblər irəli sürülür. Natiq y üksək danışıq tərzi ilə bərabər, xüsusi intonasiya, dilin normalarından (fonetik, leksik, qrammatik, semantik, sintaktik və s.) ustal ıqla istifadə edir. O, dinləyiciyə estetik təsir göstərir. Yüksək mədəni nitqdə hər bir natiq «se çmə və əvəzetmə» prinsipindən istifadə etməlidir. Belə nitq dialekt və şivə sözlərdən, loru danışıq dilindən, qəliz ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli və s. s özlərdən uzaq olmalıdır. Yüksək mədəni nitqdə yüksək mədəniyyət n ümayiş etdirilməlidir. Yersiz təkrarlar, jestlər mədəni nitqin təsir qüvvəsini azaldır. Nitqlə dilin münasibəti. Dil ictimai hadisədir. Dil heç bir sinfə xidmət etmir. Daha ümumi mənada dil ünsiyyət vasitəsidir. Dil vasitəsilə insanlar bir-birini başa düşür, əlaqə saxlayır, fikir mübadiləsi aparır. O, 68 mənəvi sərvətdir. Dilin b ütün elmlərə açar olması, onun başqa elmlərlə əlaqəsi, həmin elmlərlə birlikdə tədqiq olunmas ına gətirib çıxarır. Məsələn, fəlsəfə, məntiq, psixologiya, ədəbiyyat və s. elmlərlə əlaqəli olmas ı bəllidir. Lakin bu elmlərlə əlaqəsinə baxmayaraq, dilin əsas tədqiq obyekti dilçilikdir. Məsələyə bu bax ımdan yanaşsaq, onda dilin bir neçə sistemi öz quruluşunda birləşdirməsinin şahidi oluruq. Bu sistemin bəzilərini nəzərdən ke çirək. 1) Fonetik sistem. ctimai mənal ı səslərin bir -birinə birləşməsi, fonetik qanunları, səslərin, fonetik hadisələrin öyrənilməsini tədqiq edən dilçiliyin bir şöbəsidir. 2) Semantik sistem - dil vahidlərini məna cəhətdən tədqiq edən sahəsinə deyilir. 3) Leksikoloji sistem. S özlərin təklikdə tədqiqi ilə məşğul olan dilçiliyin bir şobəsidir. 4) Qrammatik sistem s özlərin quruluşundan və birləşməsindən bəhs edir. Onu da qeyd edək ki, bu sistem iki sahəni əhatə edir. A) morfoloji sistem; b) sintaktik sistem. Morfoloji sistemə daxil olan s özlər leksik və qrammatik mənasına görə on bir qrupa ayrılır. Bunlar isə nitq hissələri adlan ır. Nitq hissələri iki qrupa bölünür: 1. Əsas nitq hissələri sim Sifət Say Əvəzlik Fel Zərf 2. Köməkçi nitq hissələri Qoşma Bağlay ıcı Ədat Modal s özlər. 69 Dilimizdə olan x üsusi bir nitq hissəsi də var ki, o nida adlanır. Sintaktik sistem sərbəst s öz birləşmələrindən, cümlələrdən, onların quruluşundan bəhs edir. Sadə və m ürəkkəb cümlələri tədqiq edir. Sintaktik sistem həm də dilimizdə olan c ümlələri məqsəd və intonasiyaya görə öyrənir. Bunlar aşağ ıdakılardır: 1. Nəqli c ümlə 2. Əmr c ümləsi 3. Sual c ümləsi 4. Nida c ümləsi Natiq belə c ümlələri xüsusi hallarda işlədir, bu da cümlənin təsir qüvvəsini artırır. Üslubi sistem - üslubları onların əsasını təşkil edən bədii fiqurların ifadə etdikləri xüsusiyyətləri öyrənən m üstəqil elm sahəsidir. Buna da üslubiyyat deyilir. Nitq dilin təzah ür formasıdır. Nitqi dildən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri onun fərdi olmasıdır. Hər bir natiqin öz nitq üslubu var. Nitqin gözəlliyi natiqin dili gözəl bilməsi, hər bir sözü yerində işlətməsi, c ümlədə söz sırasını pozmaması və s. ilə şərtlənir. Nitqi dildən fərqləndirən amillərdən biri də nitqdə intonasiya və digər vasitələrdən istifadə etmək imkanlar ının olmasıdır. NAT Q N ƏMƏY VƏ DAVRANIŞI Hər bir natiq nitqini haz ırlayarkən qarşısına məqsədlər qoyur. Öz şəxsi təcrübəsindən istifadə edib, nitqini maraq doğuran məsələlər üzərində qurmağa çalışır. Belə ki, o, natiqlik sənətinin prinsiplərinə riayət etməlidir. Odur ki, natiq nitqini haz ırlayarkən aşağıdakı prinsiqlərə əməl etməlidir: Yüklə 4,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|