Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
76
6. Semantik normalar; 
7. Leksik normalar. 
Bu normalar haqq
ında əvvəlki fəsillərdə ətraflı məlumat vermişik. 
Qeyd  edək  ki,  «ədəbi  dilin  normalar
ı  daimi  deyildir.  Bunlar  dilin  inkişafı  ilə  bağlı  zaman  keçdikcə 
dəyişir və zənginləşir. M
üasir dövrün tələblərini ödəyə bilməyən normalar sıradan çıxır. Hər bir yeni ədəbi 
norma xalq
ın ruhuna uyğun yaradılır. Qeyd etdiyimiz bütün bu normalar şifahi ədəbi dilə aiddir. 
Ədəbi dilin yaz
ılı növü isə şifahi növdən xeyli sonra təşəkkül tapmışdır. Yazılı nitq şifahi nitqdən onunla 
fərqlənir ki, yaz
ılı nitq dəqiqlik, səlislik tələb edir. Yazılı nitq müəyyən çərçivə daxilində inkişaf edir. Natiq 
nitqini yazarkən ədəbi dilə verilən tələbləri bilməlidir. Bu tələbləri təxminən elə qruplaşd
ıra bilərik: 
1) Nitq yaz
ılır və oxunur. Bu nitqi həm natiq, həm də başqa bir şəxs icra edə bilər. 
2) Yaz
ılı ədəbi dildə terminlərdən daha çox istifadə edilir. 
3) Yaz
ılı ədəbi dil elmi xarakter daşıyır. 
4)  Yaz
ılı  nitqdə  əsasən  mürəkkəb  fikirlər  və  onların  izahı,  nitqə  ayrılan  vaxt  çoxluğu,  yığcamlıq  əsas 
g
ötürülür. 
5) Yaz
ılı nitqdə qrammatik normalara daha çox diqqət yetirilir. 
6) Yaz
ılı nitq şərh olunarkən durğu işarələri fikirləri ifadəsinə xidmət edir. 
7) Natiq yaz
ılı nitqi hazırlayarkən mənbələrə, kitablara, mətbuata, məqalələrə və s. külliyyatlara tez-tez 
m
üraciət edir və sitatlar gətirir. 
Natiq  nitqini  qurarkən  həm  yaz
ılı,  həm  də  şifahi  ədəbi  dil  normalarından  istifadə  etməlidir.  Nitqin 
qurulmas
ında və dinləyicilərə  çatdırılmasında  sadəlik,  yığcamlıq, dəqiqlik də mühüm  əhəmiyyətə  malikdir. 
Nitqin  sadəliyi  onun  ayd
ınlığını,  dəqiqliyi  isə  yığcamlığını  təmin  edir.  Sadə  və  təmiz  nitq  dinləyicilərin 
səviyyəsinə uyğun qurulmal
ıdır. Yəni nitq hazırlanarkən auditoriyanın səviyyəsi hökmən nəzərə alınmalıdır. 
Bəzən natiqlər elmi m
övzular hazırlayarkən terminlərin izahına çalışırlar, bu isə nitqin dəqiqliyini pozur. Bu 
m
üəyyən  qədər  nitqin  təmizliyinə  də  xələl  gətirir.  Nitqi  sadə,  aydın,  təmiz  qurmaq  üçün  natiq  bədii  təsvir 
vasitələrindən və bədii ifadə vasitələrindən d
üzgün istifadə etməlidir. 

---

 
77
Nitq  mədəniyyəti  termini,  s
özün  geniş  mənasında,  yalnız  gözəl  və  aydın  danışmaq  qabiliyyəti,  nitqi 
d
üzgün və  yaxşı qura  bilmək bacarığı  demək  deyildir.  Nitq  mədəniyyəti,  eyni  zamanda məzmunlu,  ifadəli, 
parlaq, orijinal, həm də maraql
ı nitq qurmağı bacarmaq deməkdir. Buraya qədər deyilənlərə yekun vuracaq 
olsaq, aşağ
ıdakı nəticəyə gəlmək mümkündür. 
Bizim dilimiz zəngin, q
üdrətli və rəngarəng bir dildir. Əgər danışan adamda ümumi mədəniyyət, bilik və 
hərtərəfli məlumat yoxdursa, o, təkcə dili bilməklə d
üzgün və səlis nitqə yiyələnə bilməz. Eyni zamanda dili 
sevmədən,  nitqə  ş
üurlu  münasibət  bəsləmədən,  dilçilik  və  üslubiyyat  sahələrinə  dair  müəyyən  məlumata 
malik olmadan ən d
üzgün, ən məntiqi fikirləri ifadə etmək mümkün olmaz. 
Dil
çilik  nöqteyi-nəzərindən  nitq  mədəniyyəti,  nitqin  düzgünlüyü,  yəni  müasir  ədəbi  dilin  normalarını 
bilməyi və ona m
öhkəm, həm də sərbəst yiyələnməyi nəzərdə tutur. O, nitqin üslubca gözəlliyini, yəni hazırda 
istifadə etdiyimiz 
üslublara əsaslanaraq, fikri ifadə edən dil vasitələrinin xüsusiyyətini nəzərə almalıdır. 
Natiq 
çıxışında  anlaşılmazlığa,  ikimənalılığa,  uzunçuluğa  yol  verməməli,  nitqin  mümkün  qədər  sadə, 
ayd
ın və yığcamlığına çalışmalıdır. Natiqin sözü məzmunlu, ifadəli, səlis, obrazlı olmalıdır. 
Nitq mədəniyyətinə yiyələnmək 
çox kərkin əmək tələb edir. Ona hazır reseptlə yiyələnmək olmaz; hər 
bir adam nitqini m
üstəqil surətdə, dilə şüurlu münasibət bəsləməklə inkişaf etdirə bilər. 
Nitq  ilə  təfəkk
ür  arasında  əlaqə  və  qarşılıqlı  bir  asılılıq  vardır.  Dinləyici  və  oxuculara  nitqin 
təkmilləşməsi zərurətini başa d
üşməkdə, onlara dilçilik məsələlərindən baş çıxarmaqda kömək etmək mühüm 
bir vəzifədir. 
Çünki «dilin təmizliyi, məna dəqiqliyi və onun kəskinliyi uğrunda mübarizə mədəniyyət silahı 
uğrunda  apar
ılan  mübarizədir.  Bu  silah  nə  qədər  düzgün  istiqamət  alsa,  bir  o  qədər  qiymətli  olar». 
(A.Abdullayev) 
Deməli,  n
ümunəvi  nitqə  verilən  tələblər  içərisində  sadəlik,  dəqiqlik,  yığcamlıq  mühüm  rol  oynamaqla 
bərabər, natiqdən bacar
ıq, təcrübə və istedad tələb edir. Çünki natiqin ən böyük müvəffəqiyyəti mövzunun 
ideyas
ını dinləyicilərə çatdırmaqdır. 
deya  nədir?  Cavab  belədir:  obyektiv  ger
çəklik,  həyat  hadisəsi.  Hər  hansı  bir  predmet  haqqında 
insanlar
ın  təsəvvürü.  Yaranan  təsəvvürlərə  insanların  münasibəti.  Bu  münasibətləri  əks  etdirən  fikir 
məcmusu.  deya həmişə həyatdak
ı hadisələrdən doğur və inkişaf edir. 

---

 
78
Natiqin  d
ünyagörüşü,  onun  mövqeyi,  nitqinin  zənginliyi  və  ideya  istiqaməti  əsas  meyardır.  Natiq 
nitqində həyat
ı nə qədər gözəl təsvir edirsə etsin, ideya zəif olarsa, nitq dinləyiciləri razı salmır, Natiqin nitqi 
dolğun,  inand
ırıcı,  xalqın  mənafeyinə  xidmət  edən  ideyalarla  zəngin  olmalıdır.  Natiq  xalqın  mənafeyinə 
xidmət  edən  qabaqc
ıl  ideyaları  təbliğ  və  tərənnüm  etməlidir.  Məsələn,  Respublikamızın  müstəqilliyi, 
d
övlətçiliyimiz, söz azadlığı, işıqlı gələcəyimiz, torpağımızın bütövlüyü və digər mütərəqqi ideyalar nəzərdən 
yay
ına  bilməz.  Yeri  gəldikdə  bu  ideyalar  dinləyicilərə  aşılanmadıdır.  Bədii  əsərdə  olduğu  kimi,  nitqdə  də 
m
üəllifin  təsvir  etdiyi  hadisələr  onun  ifadə  etdiyi  fikirlərin  məcmusudur.  Əsas  ideya  da  buradan  doğur. 
Məsələn, tutaq ki, b
öyük Azərbaycan dramaturqu, nasiri, tənqidçisi, akademik M. brahimov «Böyük dayaq» 
əsərini yazarkən, qarş
ısına belə bir məqsəd qoymuşdur ki, xalqa arxalanmayan inadkarlıq göstərən, mənəm-
mənəm  deyənlərin  ax
ırı  fəlakətlə  qurtarır.  Ona  görə  də  şəxsiyyətəpərəstiş  dövrünün  məhsulu  olan  bu  əsər 
R
üstəm  kişi  ətrafında  cərəyan  edir.  Özündən  başqa  heç  kəslə  razılaşmayan  gənclərə,  ağsaqqallara,  əmək 
qabaqc
ıllarına, kəndi namuslu, düz adamlarına inanmayan Rüstəm kişinin aqibəti əsərdə çox gözəl və bədii 
boyalarla əks olunmuşdur. Yaltaqlar
ı, əliəyriləri ətrafına toplayan Rüstəm kişi əsərin finalında tək qalır və 
ətraf
ına topladığı bu yaramaz adamlar tərəfindən ölüm təhlükəsi ilə üz-üzə qalır. Böyük yazıçı əsərin adını da 
ideyas
ı  ilə  bağlayır.  Xalq  qüvvəsini  cəmiyyətin  aparıcı  qüvvəsi  kimi  təsvir  edir.  Yalnız  xalq  kütlələrinə 
arxalanmaqla  m
üvəffəqiyyət  qazanmaq  olar  fikrini  əsərin  ideyası  kimi  tərənnüm  edir.  Öz  günahını,  səhv 
m
övqeyini  başa  düşən  Rüstəm  kişinin  xəstəxanada  yatması  səhnəsi  ilə  müəllif  fikrini  və  əsərin  ideyasını 
tamamlay
ır.  «Bayırda  isə  gur  yağış  yağırdı,  hər  şeyi  yuyub  təmizləyən  yağış».  Bu  cümlə  ilə  müəllif  olub-
ke
çənləri unutdurmaq istəyir. Yeni bir həyatın başlanğıcından xəbər verir. 
Həyat
ı bədii boyalarla əks etdirən, realizm ənənəsini əsas götürən, dolğun süjetə malik olan belə əsərlər 
natiqlər 
üçün  bir məktəb,  örnək olmalıdır. Görkəmli  yazıçı  əsərdə  əsas  ideyadan  əlavə, ana  süjet xəttindən 
t
örəyən bir sıra hadisələri də təsvir edib, onlara surətlər vasitəsi ilə münasibətini bildirmişdir. Natiq nitqində 
nikbin, gələcəyə inamla baxan, yeni d
ünya quruculuğuna xas olan duyğuları, əməlləri əks etdirən ideyaları 
a
çıb göstərməlidir. 
deya  həyatda  baş  verən  m
ürəkkəb  ictimai  ziddiyyətləri,  natiqin  apardığı  müşahidələri, 
ümumiləşdirmələri  konkret  şəkildə  əks  etdirir.  deyanı  natiq  nitqinin  ruhunu  kimi  qəbul  etməlidir.  Çünki 

---