Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
82
təmizləmək  uğrunda  əlindən  gələni  əsirgəməmişdir.  Yad
ımdadır,  fəhlə  klubunda  ilk  gənclik  şerlərimdən 
birini oxudum. Salondak
ılar məni yaxşı qarşıladı. Şerin son beyti belə idi: 
 
Sars
ıtmaz varlığını quduz tufan, qasırğa,  
Annə, bu s
özlər olsun qulaqlarımda sırğa. 
 
Bu dəmdə Ruhulla ayağa qalx
ıb külə-külə mənə dedi:  
-  Bu  da  bizim 
ümid  bəslədiyimiz  proletar  şairimiz.  Sözə  bax,  annə,  qasırğamı  yapiyorsan,  balam  - 
anam
ıza, «annə» yox, öz dilimizdə ana desək qiyamət qopar?... Bax, bu axırıncı olsun. 
Salondak
ılar  Ruhullanın  bu  sözlərini  alqışladı.  Mən  pərtlikdən  qızardım.  Sonralar  Ruhulla  hər  məni 
g
örəndə gülə-gülə soruşardı: 
- Daha qas
ırğa yapmiyorsan ki?. 
Beləliklə,  inqilab
ın  yüksəliş  illərində,  Azərbaycanda  sovet  hakimiyyətinin  qələbəsi  naminə  aparılan 
m
übarizələr mərhələsində və bu qələbənin ilk dövrlərində inqilabçı nəsil natiqlik sənəti və məharəti sahəsində 
b
öyük təcrübə əldə edir». 
Deməli, natiqlik sənətində hər bir s
özün işlənmə yeri, məqamı gözlənilməlidir. Məhz, belə olduqda natiq 
geniş xalq k
ütləsinin ürəyinə yol tapır, xalqın sevimlisinə çevrilir. 
S
öylənilən nitqin təsir qüvvəsini, mənasını dinləyicilərə daha yaxşı çatdırmaq üçün natiqin davranış da 
az rol oynam
ır. Natiq nitqini şərh edərkən özünü elə aparmalıdır ki, onun sözü ilə əməli düz gəlsin. Yersiz 
öskürmələr, boğaz arıtlamaq, məncə, doğrudan, belə ki, deməli, filan, nəhayət və s. sözlərdən tez-tez istifadə 
etmək  onun  s
öz  ehtiyatının  zəifliyindən  xəbər  verir.  Hətta  bəzi  natiqlər  nitqi  şərh  edən  zaman  gözlərini 
kağ
ızdan çəkə bilmir, bu da öz növbəsində nitqin təsir qüvvəsini nəinki azaldır, bəlkə də anlaşılmaz bir söz 
y
ığnağına çevirir. Natiqin ən yüksək mədəniyyəti odur ki, o, həm özünə, həm də qarşıdakı dinləyicilərə böyük 
h
örmət göstərib nitqi başa düşdüyü şəkildə, öz sözləri ilə sadə, aydın, düzgün şəkildə şərh etsin. Belə olduqda, 
dinləyicilərlə 
öz arasında möhkəm bir əlaqə, bir növ, körpü yaradan natiq auditoriyanı ələ alır və istədiyinə 
nail olur. M
övzunun ideyasını dinləyicilərə təlqin edir. 

---

 
83
Natiqin  mədəniyyəti  onun  nitqi  ilə 
ölçülür.  Hər  bir  natiq  nitqi  hazırlayıb  şərh  edərkən  öz  xarakterini 
yaz
ıya köçürür. Hətta, bəzən əsəbi adamların nitqində hövsələsizlik, tələskənlik özünü biruzə verir. Odur ki, 
natiq nitq s
öylərkən nitqə verilən tələblərdən səmərəli istifadə etməyi bacarmalıdır. 
Natiqlikdə  əsas  amillərdən  biri  də  dan
ışanın  səsidir.  Natiq  səs  tembrindən  düzgün  istifadə  etməyi 
bacarmal
ıdır.    Bəzi  natiqlər  nitq  söylərkən  ucadan  danışmağı  üstün  tutur.  Nəticədə  nitqin  sonuna  qədər 
boğazlar
ı quruyur, onları tər basır, həm özlərini, həm də dinləyiciləri yorub, əldən salırlar. Bu, danışanın ən 
uğursuz cəhətidir. Natiq 
öz məharətini, yüksək mədəniyyətini məhz, səsi vasitəsi ilə bildirməlidir. Bəzən də 
əksinə, b
öyük auditoriya qarşısında çıxış edən natiq aşağı tonda danışır. Bu dinləyicilərin zövqlərini oxşamır. 
Yəni,  auditoriyan
ın  qabaqda  oturan  dinləyiciləri  nitqi  eşidir,  arxadakılar  isə  yalnız  nitqin  nə  vaxt 
qurtaracağ
ını gözləyirlər. Natiq elə etməlidir ki, səsi bütün auditoriyanı təmin etsin, səsinin     ahəngdarlığı, 
musiqililiyi, g
özəlliyi səslənməsi dinləyiciləri valeh etsin. Yeri gəldikcə səsin tonu yüksəltməli, aşağı tondan 
məharətlə istifadə olunmal
ıdır. Natiq səsinin tonuna uyğun olaraq mimikasını, duruşunu da nizamlamalıdır. 
Bu əlamətlər natiqin əldə etdiyi m
üvəffəqiyyətlərdəndir.  
Natiqin  xarici  g
örkəmi  də  diqqətəlayiq  olmalıdır.  Natiq  görkəmi  ilə,  səliqəsi,  mədəni  səviyyəsi  ilə 
dinləyicinin  diqqətini  cəlb  etməlidir. 
Çünki  dinləyicilər  natiqlə  əlaqə  yaratmamış  onun  xarici  görkəmi  ilə 
m
üəyyən  təsəvvür  əldə  etməyə  nail  olur.  Əgər  natiq  təsəvvürü  (nitq  başlanmamış)  müsbət  mənada 
doğruldursa, yəni g
özəl davranışı ilə diqqəti cəlb edirsə, şübhəsiz ki, ilk anlarda auditoriya ilə ünsiyyət yarada 
biləcəkdir. Belə halda dinləyicilərin natiqi sakitliklə dinləməsi,   nitqə maraqla qulaq asmalar
ı imkan yaradır 
ki, natiq b
ütün ustalığını, bacarığını və təcrübəsini nümayiş etdirsin. Natiq xarici görkəmini elə etməlidir ki, 
o, dinləyicilərdə g
ülüş doğurmasın. Məsələn, həddindən artıq bər-bəzəyə meyl eləmək, əlini başına çəkmək, 
üzünə  sığal  çəkmək,  burnunu  çəkmək,  tez-tez    öskürmə  və  s.  natiqə  yad  olmalıdır.  Bəzən,  üzdən  kobud 
g
örünən,  simaları  xoş  təsir      bağışlamayan  natiqlərlə  də  rastlaşırıq.  Dinləyicilərdə  ilk  baxışda  mənfi 
emosiyalar  yaradan  belə  natiqlər 
çox  zaman  sənətinin  ustası  kimi  yüksək  səviyyəli  çıxış  edir  və  onun 
haqq
ında  olan  mənfi  təəssüratları  alt-üst  edir.  O,  nitqin  sonunda  dinləyicilərin  hüsn-rəğbətini  qazanır. 
Deməli, dərin d
üşüncə, ağıl, kamal, gözəl dil qabiliyyəti insanı gözəlləşdirir, mədəniyyətini, səviyyəsini artırır 
və onu insanlar
ın sevimlisinə çevirir. 

---

 
84
Bəzi  natiqlər  isə  rəsmi  olmağ
ı  daha  üstün  tuturlar.  Onlar  nitqi  şərh  edərkən  ciddi  olmağa  meyl 
g
östərirlər. Tutaq ki, nitqin mövzusu M.F.Axundovun «Hacı Qara» komediyasıdır. Bu zaman natiq odla su 
aras
ında qalır. Gülüş,  yoxsa  ciddiyyət.  Hansını  qəbul  etsin.  Hökmən  gülüşü.  Çünki  gülüş  olan  yerdə  rəsmi 
dan
ışmaq  yersizdir.  Natiq  bunu  yadda  saxlamalıdır  ki,  onun  ən  böyük  qələbəsi  auditoriya  ilə  xoş  əhval-
ruhiyyə yaratmaqd
ır. 
Bəzən  gənc  natiqlər  nitq  zaman
ı  özlərini  aparmaq  qaydasını  tamam  unudur.  Sanki  dinləyicilərdən 
utan
ır,  sıxılır,  həyəcanlanır,  deməyə  söz  tapmırlar.  Belə  olan  təqdirdə  natiq  gözlərini  bir  nöqtəyə  zilləyib 
dinləyicilərə  məhəl  qoymadan  dan
ışır.  Dinləyicilərlə  əlaqə  yaratmaq,  onlarda  maraq  oyatmaq  natiqin  heç 
ağl
ına belə gəlmir. Belə nitqdə səs tembri, sürət avtomatik olaraq pozulur. Nitqini tez qurtarıb auditoriyanı 
tərk  etməyə 
çalışan  natiq  müvəffəqiyyətin  ləzzətini  dadmağı  qarşısına  məqsəd  kimi  qoymur.  Belə  natiqlər 
auditoriyan
ı diqqət mərkəzində saxlaya bilmir, dinləyicilərə nəzarət kənarda qalır. 
Belə natiqlər nitq s
öyləyərkən dinləyiciləri ozünə tərəfmüqabil edə bilmir. Ona görə də dinləyiciləri özünə 
cəlb edə bilmir. 
Natiqin davran
ış qaydaları sırasına daxş1 olan məsələlərdən biri də nitq söyləyəcəyi yerlə ilk tanışlığıdır. 
Yəni  natiq  harada 
çıxış  edəcəyi  yeri  əvvəlcədən  müəyyən  etməlidir.  Hətta  imkan  varsa,  lap  auditoriyaya 
getməli  və  oradak
ı  şəraitlə  tanış  olmalıdır.  Zalda  və  ya  auditoriyada  nə  qədər  dinləyici  iştirak  edəcək 
audtoriyan
ın həcmi nə qədərdir? Auditoriyada mikrofon var, ya yox? Natiq üçün harada yer ayrılıb (öndə, 
ortada, yoxsa zal
ın qıraq hissəsində). Bütün bunları natiq nəzərdən keçirəndən sonra şəraitə uyğun şəkildə 
hərəkət  etməlidir.  Nitqini  şərh  edərkən  imkan  varsa,  əyani  vəsaitdən,  şəkillərdən, 
çertyojlardan  istifadə 
etməlidir. hətta, mikrofonun sazl
ığını da yoxlamağı natiq yaddan çıxarmamalıdır. 
Bəzən,  elə  olur ki, hər hans
ı bir yığıncaqla,  yubileylə,  hadisə ilə  əlaqədar  natiq  aşağıda,  zalda oturur. 
Y
ığıncağı  başqa  bir  rəhbər  vəzifəli  şəxs  aparır.  Sonra  sözü  natiqə  verir.  Bu  vaxt  natiq  zalın  axırında 
oturmamal
ıdır.  mkan  daxilində  tribunaya  yaxın  bir  yerdə  əyləşməlidir.  Ona  söz  verilərkən  dinləyicilərin 
fikrini yay
ınmaması üçün vaxtında tribunaya çıxmalı və aramla nitqə başlamalıdır. Sonra isə nitq prosesində 
s
ürəti nizama salmalı, konspekti və ya nitqin yazılı formasını səliqə ilə tribunada yerbəyer etməlidir. Yoxsa, 
nitqi başlamam
ış ciblərini axtarmaq, gözlük çıxarmaq, qalstuk düzəltmək, alnının tərini silmək, dərindən bir 

---