Microsoft Word Azerbaycan dili haqqinda doc

 
53
olur. Burada natiqin səmimiyyəti, arzu və istəkləri nitqin əsas
ını təşkil edir. Maraqlı cəhətlərdən biri odur ki, 
məişət anlay
ışı bütün xalq həyatını əhatə etdiyi kimi, məişət natiqliyi də geniş və əhatəli bir sahəni əks etdirir. 
Natiqlik sənətinin digər n
övləri və onların qolları məişət natiqliyi ilə əlaqəlidir. 
 
D N   NAT QL K 
 
Natiqlik sənətinin bu n
övü qismən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. Qədim zamanlarda təbiət qüvvələri 
qarş
ısında  aciz  qalan  insanlar  mücərrəd  anlayışlara  əl  atır  və  özləri  üçün  çıxış  yolu  axtarırdı.  Lakin  orta 
əsrlərdə 
özünə möhkəm yer eləmiş din öz ideyaları ilə yaşayıb inkişaf edirdi. Məsələn,  randa, Əfqanıstanda, 
Avropada, Romada məscid və kilsələrdə fəaliyyət g
östərən din xadimləri fikrimizə misal ola bilər. 
Azərbaycanda dini natiqlik ərəblərin hakimiyyəti illərində geniş v
üsət aldı. Aparılan ərəbizm siyasəti və 
islam  dininin  təbliği  bu  natiqliyin  təməl  daş
ının  daha  da  möhkəmlənməsinə  səbəb  oldu.  Azərbaycanın  ən 
ucqar  kəndlərində  a
çılan  dini  məktəblər,  mədrəsələr,  xüsusilə  müqəddəs  Qurani-Kərimin  tədrisi  dini 
natiqliyin 
çiçəklənməsinə  təkan  verdi.  Bu  illərdə  dini  natiqlik  məktəblərdə  «bəlağət»  adı  ilə  keçilməyə 
başlad
ı.  Məscidlərin  tikilməsi,  müqəddəs  günlərin  bayram  edilməsi  (bu  ənənə  Azərbaycan  müstəqillik 
qazanandan  sonra  bizim  xalq
ımız  arasında  da  geniş  yayılıb.  Məsələn,  orucluq  bayramı,  qurban  bayramı, 
məhərrəmlik  ay
ında  müqəddəs  aşura  günü  və  s.)  xalqın  şüurunda  özünə  yer  tapdı.  Doğrudur,  məscidlərdə 
fəaliyyət g
östərən bəzi din xadimləri tənqid atəşinə tutulurdu. Amma, bütünlükdə islam dini xalqın inam yeri, 
m
üqəddəs qibləgah hesab olunurdu.  slam dininin yayılmasına əsas səbəb ərəb dilinin rəsmi dövlət dili olması 
idi.  Bundan  sonra  dini  dərslər,  ayinlər  bu  dildə  tədris  olunmağa  başlad
ı.  Lakin  xalq  öz  dilini  və  adət-
ənənələrini qorudu, varl
ığını saxladı. Lakin din xalqın şüurunu zəbt etdi. Dini ənənələr yaşadıqca təkmilləşdi 
və 
özü ilə bərabər dini natiqliyin nümunələrini də qoruyub saxladı. 
IV  əsrin  əvvəllərindən  etibarən  Arran
ın  müəyyən  hissələrində  xristianlıq  yayılmağa  başlamışsa  da, 
Atropatenada  atəşpərəstlik  VII  əsrə  qədər  əsas  hakim  din  olaraq  yaşam
ış,  hətta  islamiyyət  güclə  qəbul 
etdirildikdən sonra uzun m
üddət öz təsirini davam etdirmişdir. 

---

 
54
« stər  zərd
üştlük,  istərsə  də  bundan  daha  əvvəlki  ibtidai  tayfa-qəbilə  «dini»  görüşləri  nağıllara, 
əfsanələrə də təsir etmiş və bu təsirlərlə bağl
ı bir sıra surətlər, hətta bəzi süjetlər əmələ gəlmişdir ki, bunların 
da qal
ıqları şifahi ənənə ilə zəmanəmizə qədər gəlmişdir. Xalq içərisində yaşamaqda olan «Fatmanın inəyi», 
«Taxta q
ılınc», «Ovçu Pirim» kimi onlarca nağıllarda totemizmin qalıqlarını görmək mümkündür. 
Dini natiqlik  Azərbaycanda  bu g
ün geniş  yayılıb.  Bu  isə xalqımızın  islam dininə  olan  inamından irəli 
gəlir. 

---

 
55
 
 
НАТИГЛИК СЯНЯТИN N SAHƏLƏR  
  Нитги мювъуд  ядяби  нормалара уйьун  (дцзэцн)  олмагла йанашы,  щям  дя дягиг вя  эюзял  (ифадяли)  олан 
адамлар натиг адланырлар. Натиглик мцяййян пешякарлыг тяляб едян сянятдир. 
  Натиглик сяняти дедикдя, щяр шейдян яввял, профессионал фяалиййят сащяси баша дцшцлцр, икинъиси ися щямин 
фяалиййят сащясиндян данышан елм (бuна риторика да дейилир) нязярдя тутулур. 
  Натиглик сянятинин ясас тялябляри ашаьыдакылардан ибарятдир: 
1.
 Дцзэцн, дягиг вя эюзял (ифадяли) данышмаг; 
2.
 Аудиторийанын сявиййясини, xарактерини нязяря алмаг, йяни аудиторийа цчцн анлашыглы олмаг; 
3.
 Нитгин  информасийасына,  ритминя  фикир  вермяк,  щямин  интонасийанын,  ритмин  тялябляриня  уйьун  бядян, 
баш вя ял-гол щярякятляри етмяк; 
4.
 Мцмкцн гядяр йыьъам данышмаг, мятлябдян узаглашараг, динляйиъиляри йормамаг; 
5.
 Нитгя  (чыxыша,  мцщазиряйя  вя  с.)  яввялъядян  щазырлашмаг,  сонра  ися  тящлил  едиб  конкрет  нятиъяляр 
чыxармаг. 
  Натиглик щям бир сянят, щям дя бир елм кими чоxдан формалашмышдыр. Гядим дцнйанын, xцсусиля, антик 
дюврцн  йетирдийи  эюркямли  натигляр  натиглийин  практикасы  иля  мяшьул  олмагла  йанашы,  бцтюв  бир  елми-нязяри 
систем  щазырламышлар.  Платон  (Яфлатун),  Аристотел  (Ярястун),  Демофсен,  Сисерон  вя  с.  антик  натиглийин  ян 
эюркямли нцмайяндяляри олмуşлар. 
Азярбайъанын  тариxи  бойу  бюйцк  натигляри  фяалиййят  эюстярмишляр:  Xятиб  Тябризи,  Низами  Эянъяви, 
Имамяддин  Нясими,  Шащ  Исмайыл  Xятаи,  Молла  Пянащ  Вагиф,  Мирзя  Фятяли  Аxундов,  Няриман  Няриманов, 
Мяммядямин Рясулзадя, Сямяд Вурьун, Микайыл Ряфили, Яли Султанлы, Исмайыл Шыxлы, Шыxяли Гурбанов. 
 
Ейни заманда Азярбайъанда ясрляр бойу натиглийин нязяриййяси иля мяшьул олмуш, бир сыра мцкяммял 
нитг принсипляри мцяййянляшдирилмишдир. 
 
Натиглийин ашаьыдакы сащяляри мювъуддур: 
1.
  Бядии натиглик; 
2.
  Академик натиглик; 

---

 
56
3.
  Сийаси натиглик; 
4.
  Инзибати-идаря натиглийи; 
5.
  Ишэцзар натиглик. 
 
 
Натиглик  сянятинин  мцщцм  шяртляриндян  бири  ял-гол  щярякятляриндян  -  "жестлярдян"  нитгин  интонасийасына, 
ритминя уйьун шякилдя истифадя етмякдир. Жестляр нитгин тясирлилийини артырыр, она емосионал эцъ верир. 
Анъаг ял-гол щярякятляриндян чоx истифадя етмяк йери эялди-эялмяди ял-гол атмаг, нятиъя етибариля нитгин 
тясирлилийини  артырмаг  явязиня,  азалда  биляр.  Она  эюря  дя  эюркямли  нытг  усталары  щяр  бир  жести  юлчцб-бичир  вя 
онлардан йерли-йериндя истифадя етмяйя чалышырлар. 
Бцтцн  натиглярин  ейни  жест  системиндян  файдаланмасы  мцмкцн  дейил.  Адятян,  щяр  бир  эюркямли  натигин 
юзцнямяxсус жест цслубу олур. 
 
Нитг  просесиндя  цз  язяляляринин  мяналы  щярякяти  (тяяъъцб,  наразылыг,  ещтирам,  севинъ  вя  с.  мцxтялиф 
емосийалар  ифадя  етмяси)  мимика  адланыр.  Ня  ися  данышыб  цзц  щярякятсиз  (мянасыз,  ифадясиз  вя  с.)  саxламаг 
мцмкцн дейил вя тябии ки, мимика нитгин анлашылмасында, мясялян, сюзцн ъидди, йаxуд иронийа иля дейилмясини 
баша дцшмякдя мцщцм рол ойнайыр. 
Мимика васитясиля натиг нитгиня мцяййян емосионаллыг, сюзля ифадяси мцмкцн олмайан чаларлар эятирир. 
Жестля мимика мцкяммял нитгдя бир-бирини тамамлайыр вя ващид псиxоложи акт кими чыxыш едир. Шифащи ядяби 
дил бунларсыз мцмкцн дейил. 
 
NAT QL K SƏNƏT N N SAHƏLƏR   
 
1.  ctimai-siyasi natiqlik 
a) Prezidentlərin inaqurasiya nitqi 
b) Siyasi mövzuda məruzələr 
c) Hər hansı toplantıda hesabat məruzəsi, müzakirədə çıxış, 

---