Microsoft Word Baba -edebiyyatda lirik nov doc
Yüklə 0,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
122 Hərcayılar səni saldı irağa, Həsrət əlin yar əlinə çata-çat. Azərbaycan şifahi xalq şeirinin əsas janrlarından olan qoşma yazılı ədəbiyyatımızda da geniş yayılmışdır. M.P.Vaqif, Q.Zakir kimi klassik şairlərimiz məhəbbət və ictimai motivli ən yaxşı hisslərini, düşüncələrini məhz qoşma janrında ifadə etmişlər. Bulud zülflü, ay qabaqlı gözəlin, Duruban başına dolanmaq gərək, Bir evdə ki, belə gözəl olmaya, O ev bərbad olub talanmaq gərək. Sərxoş durub sarayından baxanda, Ağ gərdənə həmayillər taxanda, Gözə sürmə, qaşa vəsmə yaxanda, Canım eşq oduna qalanmaq gərək. (M.P.Vaqif)
Aşıqlar, adətən, qoşmanın son bəndində öz adlarını, yaxud şeirlərində işlətdikləri təxəllüslərini verirlər. Bu bəndə möhür bənd və ya tapşırma deyilir. Gözəllər sultanı, mələklər xanı, Qaytarmazlar pirə gələn qurbanı. Öldür Ələsgəri, qurtarsın canı, Vay xəbərin göndər qohum-qardaşa. (Aşıq Ələsgər) Sürmə çəksin gözlərinə, qaşına, Gündə yüz yol mən dolanım başına. Zakir tək yanmağa eşq ataşına,
123 Cürəti var isə pərvanə gəlsin! (Q.Zakir) Gəlmişəm gəzməyə sizin dağları, Baxım yaylaqlara doyunca barı. Bu yerə şairin düşdü güzarı, Gözəl qarşıladı xoş iqbal məni. Bəxt məni bu yerə qonaq göndərdi. Gedirəm, yamandır ayrılıq dərdi, Demə Səməd Vurğun gəldi-gedərdi, Unutmaz bu oba, bu mahal məni… (S.Vurğun) Gəraylı – aşıq şeirinin oynaq və geniş yayılmış şəkillərindən biridir. Gözəllik, məhəbbət, təbiət, ictimai həyat və s. mövzularını əhatə edən qəraylı sonralar yazılı ədəbiyyatımıza da keçmişdir. Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Qurbani, Aşıq Ələsgər, Molla Cümə kimi ustad-aşıqlarımızla yanaşı, yazılı ədəbiyyatımızda M.Əmani, M.P.Vaqif, Q.Zakir və başqa şairlərimiz gəraylının ən yaxşı nümunələrini yaratmışlar. Gəraylı klassik aşıq şeirimizin başqa şəkillərinə nisbətən yazılma və ifa olunma baxımından daha çevik, daha oynaqdır. Müxtəlif şəraitə uyğun olaraq lirik, aşiqanə, fəlsəfi, sosial hisslərin tərənnümü üçün gəraylı janrı daha əlverişli olmuşdur. Odur ki, istər məhəbbət, istərsə də böyük həcmli epik dastanlarımızın mətnində qəhrəmanların müxtəlif psixoloji əhvali-ruhiyyələrinin tərənnümündə gəraylı şeir şəklindən tez-tez istifadə olunmuşdur. Dastan yaradıcıları
124 «Koroğlu» eposunda Nigarın övlad həsrətini vermək üçün gəraylının poetik keyfiyyətlərindən istifadə edərək, kədərli, təəssüfləndirici bir lövhə yaratmışlar.
125 Qəm – qüssəm başımdan aşıb, Mən tək dərdə dalan yoxdu. Ah çəkməkdən bağrım bişib, Bircə yada salan yoxdu. Necə baxım ev-eşiyə, Yaralı könlüm üşüyə, Toz bürümüş boş beşiyə. Şirin layla çalan yoxdu. Çənlibeldə gar görünür, Güllər mənə xar görünür, Günüm ahu-zar görünür, Bir qaydıma qalan yoxdur. Tutun məclisdə yasımı, Geymişəm qəm libasımı, Bu fələkdən qisasımı, Nə zamandı alan yoxdu. Cənlibeli güllər bəzər, Güllər saralsa kim üzər? Hər quş balasıynan gəzər. Niyə sənin balan yoxdu?
Gəraylının misralarındakı hecaların sayı istisna olmaqla bütün formal-struktur cəhətləri qoşmada olduğu kimidir. Gəraylı da 3, 5, 7, 9 və s. bənddən ibarət olur. Hər bəndi 4 misradan ibarətdir. Qafiyələnmə sistemi də qoşmada olduğu kimidir. Birinci bəndin 1-ci və 3-cü misrası sərbəst
126 buraxılır, 2-ci və 4-cü misrası həmqafiyə olur. Qalan bəndlərdə 1-ci, 2-ci, 3-cü misralar öz aralarında həmqafiyə olur, 4-cü misra isə 1-ci bəndin son misrası ilə qafiyələnir. Buna nümunə olaraq Aşıq Ələsgərin bir gəraylısına nəzər salaq:
Yazılı ədəbiyyatımızda gəraylının ən yaxşı nümunələrini XIX əsr klassik şairimiz Q.Zakir yazmışdır.
127 Nə mən səndən, nə sən məndən. Yox olub Zakirin varı, Günbəgün artar azarı, Xəbərdar eyləyin yarı, Ey Allahı sevən məndən.
janrlarından biridir. Qəzəlin lirik şeir janrı olaraq uzun bir təşəkkül və inkişaf tarixi vardır. Onun haqqında mübahisələr şərqşünas alim və nəzəriyyəçilər arasında hələ indi də qalmaqdadır. Bu da təbiidir. Çünki qəzəlin yayılma, yaranma arealı çox genişdir. Qəzəl Yaxın və Orta Şərq xalqları ədəbiyyatında da konkret desək, ərəb, fars, türk, Azərbaycan, özbək, tacik ədəbiyyatında da ən kütləvi, geniş yayılan klassik şeir şəkli olmuşdur. Məlumdur ki, qəzəl şeiri ərəb dilinin daxili qanunlarına uyğun olaraq əruz vəzninin tələbləri əsasında yaranmışdır. Belə ki, əruz şeirində misradakı hecaların sayı deyil, sözlərdəki sait səslərin uzun və qısa tələffüzü əsas götürülür. Türk dillərindən fərqli olaraq ərəb və fars dilində bəzi sait səslər həm uzun, həm də qısa şəkildə tələffüz olunur. Qəzəl şeirində də misradaxili bölgü məhz misralardakı uzun və qısa saitlərin ahəngdar bölgüsünə əsaslanır. Bütün bunlarla yanaşı, tədqiqatçılar VII-VIII əsrlərdə yaranıb XII əsrə qədər davam edən ərəb qəzəlinin bəzi başqa xüsusiyyətlərini də qeyd edirlər. Belə ki, ilkin təşəkkül dövrlərində qəzəlin məzmununda qısa təfsilatçılıq, epizm, süjetlilik elementləri nisbətən dominantlıq təşkil etmişdir. Şübhəsiz ki, qəzəlin süjetli olmasının əsas səbəblərindən biri Yüklə 0,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|