Microsoft Word bm8q Nuranu0259 Mahmudova docx
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
80 Azərbaycan və Türkmənistanın tezislərin bir-birinə olduqca yaxın olmasına baxmayaraq iki ölkə arasında ciddi bir anlaşılmazlıq da var. ki ölkə arasındakı anlaşılmazlığın əsas nöqtəsi “orta xəttin çəkilməsi” mərhələsində ortaya çıxır. Türkmənistan Azərbaycanın Abşeron yarımadası vasitəsilə Xəzərin dərinliklərinə doğru daxil olduğunu, buna görə də Azərbaycan ilə özü arasında orta xəttin çəkilməsi zamanı Abşeron yarımadasının nəzərə alınmamasının lazım olduğunu bildirir. ki ölkə arasındakı anlaşılmazlıq səbəbi ilə “Kəpəz” və “Azəri- Çıraq” yataqları mübahisəli hesab olunur. Azərbaycanın nəzarətində olan bu yataqlar Türkmənistanın iddiaları qəbul olunacağı halda Türkmənistana aid milli sektora daxil olacaq[ 38]. Daha dəqiq desək, Aşqabad Azərbaycanın Abşeron yarımadası vasitəsilə Xəzərin içərilərinə qədər daxil olduğunu, dolayısı ilə Xəzər dənizi ekvatorunun xüsusiyyətindən çıxış edərək paralel bərabər məsafəli (uzaqlıqda) nöqtələri birləşdirən üsuldan istifadə edilməsinə tərəfdar idi. Bu halda Türkmənistan orta xətt müəyyən edilərkən Xəzərə riyazi baxımdan yanamış, ölkələrin sahil xəttləri və adaların uc nöqtələrini nəzərə almamışdır. Azərbaycan isə, orta xətt müəyyən edilərkən iki sahil arasındakı ən uc nöqtələrin müəyyənləşdirilərək ortalamanın həyata keçirilməsini tələb edirdi. Azərbaycan Abşeron yarımadası vasitəsilə coğrafi baxımdan dənizin ortasınadək daxil olduğundan bu ölkənin dəniz sərhədləri daha geniş bir əraziyə yayılır və mübahisəli yataqlar Azərbaycanın milli sektoru daxilində qalır. Bu halda belə Kəpəz/Sərdar yatağı Azərbaycan və Türkmənistan sərhədlərinin orta nöqtəsində yerləşir [ 16, s. 163]. Xəzərin Azərbaycan bölgəsi ilə Türkmənistan bölgəsi arasında yerləşən və bu gün iki ölkə arasındaki ən vacib problemə çevrilmiş Kəpəz/Sərdar yatağını 1959-cu ildə Azərbaycan geoloqları kəşf etmiş, lakin ilk neft istehsalı 1989-cu ildə həyata keçirilmişdir. Hər beş ölkə öz “milli” sektoru hesab etdiyi hissələrdə yerləşən yataqlara “milli” adlar vermişdir. Ən mübahisəli yataqlardan biri Azərbaycanın “Kəpəz”, Türkmənistanın isə “Sərdar” adlandırdığı zəngin neft yatağıdır. Bu yatağı adı SSR dövründə “Promejutoçnoye” olmuşdur. Kəpəz/Sərdar yatağı ilə bağlı uzun müddət davam edən mübahisələrədə hər iki 81 tərəf fərqli xəritələrdən istifadə edərək bölgənin öz milli sektorları daxilində olduğunu iddia edir. Türkmənistan bu yatağa Sərdar adı verərək beynəlxalq istifadəyə açıq vəziyyət gətirmək istəyir. Bu səbəbdən iki ölkə arasında anlaşılmazlıq yaranmışdır. Belə ki, 1997-ci ilin iyul ayında rus şirkətləri Rosneft və Lukoil ilə Azərbaycan arasında imzalanan Kəpəz yatağı ilə bağlı müqaviləyə Türkmənistan qarşı çıxmış, Aşqabad yatağın Türkmənistana aid sularda olması səbəbindən ona məxsusluğunu bildirmişdir. Bundan əlavə Türkmənistan Xəzərin yeni statusunu müəyyənləşdirəcək müqavilənin imzalanmasınadək yeni neft müqavilələri bağlanacağı təqdirdə Kəpəz məsələsini BMT və beynəlxalq məhkəmələrə çıxaracağını bildirmişdir. [ 15, s. 14, 15] Son vaxtlar Türkmənistanın Kəpəz (Sərdar) yatağında seysmik tədqiqatlar aparmasından sonra iki ölkə arasında məsələ ilə bağlı mübahisələr yenidən alovlanmışdır. Azərbaycan bu addıma qarşı çıxmış və Türkmənistanın bu ə razidə hər hansı tədqiqat aparmasına etiraz etmişdir. Azərbaycan xarici işlər nazirliyi Xəzərin statusu müəyyənləşmədən Türkmənistanın Kəpəz (Sərdar) yatağında hər hansı fəaliyyət göstərməməsini bildirmişdir. Çünki, Kəpəz (Sərdar) yatağı iki ölkənin sərhəddində yerləşir. Nəticə etbarilə bu yatağın ortaq istifadəsi razılaşdırılsa tərəflərin hər biri bundan 30 milyard dollardan artıq gəlir əldə edəcəkdir [ 15, s. 15]. Qeyd etmək lazımdır ki, Türkmənistan tərəfinin “Azəri”, “Çıraq” və Kəpəz yataqlarına edilən iddiaları müzakirə edilmiş və elmi dəlillərlə ə saslandırılaraq Azərbaycana məxsusluğu isbat olunmuşdur. Bütün bunların nəticəsi olaraq regionun gələcək vəziyyətində mühüm amil kimi Xəzərin statusunun qarşılıqlı hörmət prinsipi əsasında həlli istiqamətində Qazaxıstan və Türkmənistan 1997-ci il fevralın 27-də Almatıda yeni reallıqlardan çıxış edərək fikir birliyinə nail oldular və dövlət başçıları N.Nazarbayev və S.Niyazov səviyyəsində bəyanat imzaladılar. Tərəflər hesab edirlər ki, Xəzər dənizinin hüquqi statusu ilə bağlı konvensiyanın işlənib hazırlanması və bağlanması onların qarşısında vacib məsələdir. Bu konvensiyanın hazırlanmasına 82 və qəbul edilməsinədək tərəflər inzibati ərazi bölgüsünü və orta xətt sərhəddini ə sas tutacaqdır (sektoral bölgü prinsipi) [ 12, s. 80, 81]. kinci mərhələdə Xəzərin hüquqi statusunun həlli prosesində ən mühüm hadisə Rusiya və Qazaxıstan arasında bağlanmış müqavilə hesab oluna bilər. 1998- ci il iyunun 6-da Xəzər dənizinin şimal hissəsində yeraltı resursların suveren hüquqlarını təmin etmək haqqında Rusiya Federasiyası ilə Qazaxıstan Respublikası arasında saziş imzalanması sahilyanı ölkələr arasında Xəzər dənizinin ilk bölgüsünün əsasını qoydu [ 6, s. 42]. Həmin sənədə əsasən Xəzər dənizinin şimal hissəsinin dibi, onun təki tərəflərin razılaşmasına əsasən orta xətt üzrə Rusiya və Qazaxıstan arasında sektorlara bölünür, tərəflər öz ərazilərində dənizin dibinin, təkinin ehtiyatlarının kəşfiyyatını apara bilərdilər və orta xətt boyu yerləşən perspektiv strukturlarda yataqların birgə kəşfiyyatı və işlənməsi üzrə müstəsna hüquqlara malikdirlər. Göründüyü kimi bu variant Azərbaycanın israr etdiyi varianta xeyli yaxındır ki, bunu da dövlətimizin məhsuldar diplomatik fəaliyyətinin aktivinə aid etmək olar [ 12, s. 86, 87]. Bir qədər əvvəl, 1998-ci il martın 30-da Azərbaycan və Türkmənistan Respublikalarının xarici işlər nazirlərinin rəhbərliyi ilə sektoral bölgü haqqında qəbul edilmiş rəsmi sənədin də tarixi əhəmiyyəti vardır. Tərəflər Xəzər dənizinin hüquqi statusu barəsində 1998-ci il fevralın 5-də Aşqabad şəhərində əldə edilmiş qarşılıqlı anlaşmaya sadiq qaldıqlarını təsdiqləyərək, bu məsələ ilə əlaqədar digər Xəzəryanı ölkələrlə ikitərəfli danışıqların yekunlarına dair fikir mübadiləsi aparmış və həmin məsələ üzrə bütün sahilyanı dövlətlər arasında ümumi razılığın işlənib hazırlanması üçün bu danışıqların nəticələrinin mümkünlüyünü vurğulamışdırlar. Bu sənədə əsasən, tərəflər bir daha təsdiqləmişlər ki, Xəzərin Azərbaycan Respublikası ilə Türkmənistan Respublikası arasındakı hissəsi beynəlxalq hüququn hamı tərəfindən qəbul edilmiş prinsiplərinə və normalarına uyğun bu ölkələrin Xəzərə olan suveren hüquqlarının reallaşması əsasında orta xətt üzrə bölünür [ 12, s. 87-88]. 1999-2000-ci illərdə Xəzərin beynəlxalq əməkdaşlıq mərkəzinə çevrilməsi, dünya ölkələri ilə əməkdaşlığın yüksələn xətt üzrə inkişafı, eləcə də Qərb-Şərq Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|