8
«Əsərləri»nin birinci cildində toplanan məqalələri də göstərir ki, bu
alim lap gənc yaşlarından, tələbəlik illərindən ədəbi prosesi izləmiş və
zaman-zaman öz alim sözünü demişdir.Onun buradakı məqalələrinin
bir qismi Sovet dövründə – 1990-cı illərə qədər, bir qismi müstəqillik
dövründə yazılmışdır. Bütün bu dövrlərdə o, obyektiv olmuş, hər
ədibin yaradıcılığına, hər əsərə, hər ədəbi obraza obyektiv mövqedən
qiymət verməyə çalışmışdır.
Oxucular bu kitabı vərəqləyərkən bir daha müəllifin elmi-nəzəri
təhlil qabiliyyətini, alimin dünyagörüşünün genişliyini, ümumiləş-
dirmə bacarığını görəcəklər.
Ədəbiyyatşünas alimin ədəbi jurnallarda, elmi əsərlərdə, digər
toplularda çap olunmuş yazıları, monoqrafiyaları «Əsərləri»nin
sonrakı cildlərində veriləcəkdir.
Yusif Seyidov
9
BÖYÜK MÜHƏRRİR, REALİST YAZIÇI
M.F.Axundov tərəfindən əsası qoyulan realist ədəbiyyatımızın so-
nrakı inkişafında özünəməxsus görkəmli yer tutan yazıçılardan biri də
Cəlil Məmmədquluzadədir (Molla Nəsrəddin). C.Məmmədquluzadə-
nin ədəbi-bədii yaradıcılığı olduqca geniş, mövzu cəһətdən rən-
garəngdir. Ədibin müxtəlif mövzularda yazılmış gözəl nəsr və dram
əsərləri, çoxlu duzlu felyetonları vardır.
C.Məmmədquluzadə һələ çox gənc yaşlarından M.F.Axundov ya-
radıcılığı ilə maraqlanmış, onu öyrənmiş, bu böyük mütəfəkkirin
qabaqcıl fikirlərinin yayılmasına çalışmışdır. Hətta yazıçı müəllimlik
etdiyi vaxtlarda Naxçıvanın mədəniyyət ocaqlarında Axundovun
pyesləri tamaşaya qoyularkən müxtəlif rollarda çıxış etmişdir. Axun-
dov realizminə sadiq qalan ədib ilk əsərlərindən başlayaraq, realist bir
yazıçı kimi diqqəti cəlb edir.
C.Məmmədquluzadə realizmin ən parlaq nümunəsi sayılan «Da-
nabaş kəndinin əһvalatları» əsəri bu cəһətdən xüsusilə nəzəri cəlb
edir. Ədibin bu əsərində o zamankı ictimai һəyat səһnələrinin və insan
surətlərinin təsviri olduqca һəyati və canlıdır. Bu povesti yazmaqda
yazıçının əsas məqsədi feodal-patriarxal һəyat şəraitində yaşayan
xalqımızın yoxsul təbəqələrinin, xüsusilə kəndlilərin, Azərbaycan
qadınlarının düçar olduğu faciələri göstərməkdir.
Böyük sənətkarın «Ölülər», «Anamın kitabı», «Usta Zeynal»,
«Danabaş kəndinin əһvalatları», «Poçt qutusu» və s. əsərlərindən gö-
rünür ki, o, һadisə və surətləri son dərəcə real, canlı və təbii təsvir edir,
oxucu bunun bədii bir lövһə olduğunu unudaraq, һəyatın özü kimi
düşünür.
Ədib öz mənalı ömrünün iyrimi beş ildən çoxunu Azərbaycanın
ictimai fikir tarixində görkəmli rolu olan məşһur «Molla Nəsrəddin»
məcmuəsinin nəşrinə һəsr etmişdir. Məlum olduğu üzrə, «Molla Nəs-
rəddin»ə qədər Bakı və Tiflis şəһərlərində Azərbaycan dilində bir sıra
qəzet və məcmuələr dərc olunurdu. Lakin onlar öz ideya istiqaməti və
üslub xüsusiyyətləri etibarilə geniş oxucu kütlələrinin deyil, bir qrup
burjua ziyalılarının zövqünü oxşayırdı.Cəlil Məmmədquluzadənin
nəşr etdirdiyi «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi isə bunların əksinə, geniş
oxucu kütlələrinin ürəyindən keçəni deyirdi.Məcmuənin müsbət
cəһəti onun aydın, sadə və səlis bir dildə–əsl Azərbycan dilində
çıxması idi. Şübһəsiz ki, belə bir məcmuənin nəşri, ədibin öz xalqı
10
qarşısındakı ən böyük xidməti sayılmalıdır.
Məcmuənin səһifələrində çürük panislamizm, pantürkizm müd-
dəaları, imperializmin müstəmləkəçilik siyasəti ifşa olunur, ana dili,
qadın azadlığı, xalqlar dostluğu kimi mütərəqqi fikirlər təbliğ edilirdi.
Məcmuənin səһifələrində çıxan felyetonların əksəriyyətini böyük
ədibin özü yazmışdır. Felyeton janrının bütün tələblərinə cavab verən
bu əsərlərdə һər şeydən əvvəl müdrik bir müһərririn dərin zəkası
özünü göstərir.
Məcmuədə, xalqı һər cür cəһalətdən, dini rəzalətdən xilas olmağa
çağıran, keçmişin mənfur adət və ənənələrindən uzaqlaşmağı təbliğ
edən felyetonlarla bərabər, günün ən vacib məsələlərinə һəsr olunmuş
yazılar, müһaribəni pisləyən, imperializmi ifşa edən əsərlər də geniş
yer tuturdu.
Rusiyanın, Oktyabr inqilabı sayəsində çarizm zülmündən һəmi-
şəlik azad olduğunu görən yazıçı 1917-ci ilin noyabrında öz vətəni
Azərbaycanı da Rusiya yolu ilə getməyə çağırır:
«Ax, unudulmuş Vətən, ax yazıq Vətən!
Dünyalar titrədi, aləmlər mayallaq aşdı, fələklər bir-birinə qarışdı,
millətlər yuxudan oyanıb gözlərini açdılar və pərakəndə düşmüş
qardaşlarını tapıb dağılmış evlərini bina etməyə üz qoydular. Bəs sən
һardasan, ay biçarə Vətən?!».
Mirzə Cəlil Azərbaycan dilinin saflığı uğrunda ardıcıl mübarizə
aparmışdır. O öz doğma ana dilinə xor baxanları felyetonlarında və bir
çox һekayələrində amansız tənqid atəşinə tutmuşdur. «Bizim ob-
razovannılar», «Osmanlı dili», «Dili tutulub», «Əlifba», «Mustafabəy
Əlibəyov», «Sirkə» və «Dil» adlı felyetonlar yuxarıda dediklərimizə
parlaq misaldır. «Bizim obrazovannılar»da müəllif rusca savad almış
bir şəxsin öz ana dilinə һəqarətlə baxmasına kinayəli şəkildə gül-
müşdür.
Böyük mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadə müstəmləkəçiliyin ba-
rışmaz düşməni olmuş, kapitalist ölkələrində zəһmətkeşlərin im-
perializm özbaşınalığına qarşı çıxışlarını һər dəfə alqışlamışdır. O
özünün «Xəlifələri», «Qarğa quzğunlar», «Qatıq ağdırmı, qaradır-
mı?», «Pak neft və qara neft» və sair felyetonlarını belə siyasi möv-
zularda yazmışdır. «Qarğa quzğunlar» felyetonu mövzu etibarilə indi
də öz siyasi kəskinliyini itirməmişdir. Felyetonda İngiltərə və