Microsoft Word Design Hukuk Sempozyum last doc

 

 

384 

 

ĐCTĐMAĐ ƏMLAKDA MÜLKĐYYƏT 

PROBLEMĐ 

Şe rife YILDIZ 

Anadolu Universiteti Hüquq Fakültəsi,  

Đnzibati Hüquq Kafedrasının Elmi Đşçisi 

[e-mail] 

TERMĐNO LOGĐYA 

Mülkiyyət  mütləq  mənada  özəl  hüquqa  xas 

deyil və ictimai əmlak baxımından inzibati hü-

quq  sahəsini  də  maraqlandıran  bir  mövzudur. 

Məsələnin  araşdırılmasına  başlamadan  əvvəl 

ictimai  əmlak  və  liberalizmin  əsas  anlayışla-

rından  biri  olan  mülkiyyət  anlayışlarının  nə 

olduğuna dair suala cavab verilməsi zəruridir.  

Mülkiyyət,  ümumi mənada  malik  ilə əşya  ara-

sındakı  münasibəti  ifadə  edir

[1]

.  1789  Fransa 

Đnsan və  Vətəndaş  Hüquqları  Bəyannaməsində 

təbii və zaman keçməsiylə itirilməyən hüquqlar 

arasın-da  sayılan  və  təminat  altına  alınan 

mülkiyyət  hüququ,  sahibinin  istifadə  (usus), 

bəhrələnmə (fructus), və sərəncam (abusus) hü-

quqlarını  əhatə  edən  ən  geniş  əhatəli  əşya 

hüququdur

[2]

.  Fərdlərə  bu  hüququn  tanınıb 

tanınmaması, dövlətin tətbiq etdiyi iqtisadi sis-

temin  hansı  sistem  olduğunu  müəyyənləşdirir. 

Məsələn  kommunist  sistemdə  bu  hüquq  fərd-

lərə tanınmır, kapitalist sistemdə isə tanınır.  

Müasir dövrdə liberal demokratiyalarda tanınıb 

təminat  altına  alınan  mülkiyyət  hüququ,  T ür-

kiyədə  82  Konstitusiyasının  35-ci  maddəsində 

hər kəsə tanınan klassik hüquq kimi tənzimlən-

mişdir.  Kommunist  sistemdən  sonrakı  Azər-

baycan Konstitusiyası da 13-cü maddəsində  bu 

hüququ  fərdlərə  tanıyaraq  təminat  altına  al-

mışdır.  Mülkiyyət  hüququnun  birinci  qurşaq 

klassik hüquqlar dan, yoxsa ikinci qurşaq sosial 

hüquqlardan  olduğu  məsələsi  mübahisəlidir. 

T ürkiyədə  də  61  Konstitusiyasında  sosial  hü-

quqlar arasında tənzimlənən mülkiyyət hüququ,  

82 Konstitusiyasında klassik hüquqlar  arasında 

göstərilmişdir.  Bu  isə 82 konstitusiyasının Mül-

kiyyət  hüququnu  daha  təminatlı  statusa  çıxar-

dığı kimi təfsir olunmuşdur

[3]

. Çünki, Konstitu-

siyanın 91-ci maddəsinin 1-ci bəndinə görə so-

sial və iqtisadi hüquqlar Qanun Qüvvəli Qərar-

lar  (KHK)  ilə tənzimlənə  bildiyi  halda  klassik 

hüquqlar mütləq qanunla tənzimlənməlidir.  

Qeyd  etdiyimiz  kimi  hüquq  sahibinə  çox  geniş 

hüquqlar tanıyan mülkiyyət hüququ qeyri məh-

dud  deyildir.  Sosial  dövlət  anlayışına  əsasən 

 

 

KAMU MALLARINDA MÜLKĐYET 

SORUNU 

Araş. Gör. Şerife  YILDIZ

 

Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi,  

Đdare Hukuku Anabilim Dalı 

[e-mail]   

KAVRAMSAL Ç ERÇ EV E  

Mülkiyet  salt özel  hukuka özgü  bir  kurum  ol-

mayıp  kamu  malları  boyutuyla  idare hukukçu-

ları  tarafından  da  ele  alınan  bir  kurumdur. 

Konunun  incelenmesinde öncelikle  kamu  mal-

ları ve liberalizmin kurucu kavramlarından olan 

mülkiyetin  ne  oldukları  sorusunun  yanıtlan-

ması gerekmektedir.  

Mülkiyet,  en  genel  anlamıyla  malik  ile  şey 

arasındaki  ilişkidir

[1]

.  1789  Fransız  Đnsan  ve 

Vatandaş  Hakları  Bildirgesiyle  doğal  ve  za-

manaşımına  uğramaz  haklar  arasında  sayılan 

ve  güvence  altına  alınan  mülkiyet  hakkı,  sahi-

bine kullanma "usus", yararlanma "fructus", ve 

tasarrufta  bulunma  "abusus"  haklarını  içeren 

en  kapsamlı  ayni  haktır

[2]

.  Bireylere  bu  hakkın 

tanınıp  tanınmaması,  bir  devlette  uygulanan 

ekonomik  düzenin hangisi  olduğunun  tespitin-

de belirleyicidir. Nitekim komünist sistemde bu 

hak  bireylere  tanınmazken  kapitalist  sistemde 

tanınmaktadır.  

Bugün  liberal  demokrasilerde  bireylere tanınıp 

güvence altına alınan mülkiyet hakkı, T ürkiye'-

de de 82 Anayasasının 35. maddesinde herkese 

tanınan  klasik  hak  olarak  düzenlenmiştir.  Ko-

münizm  sonrası  Azerbaycan  Anayasası  da  13. 

maddesinde  bu  hakkı  bireylere  tanıyarak  gü-

vence  altına  almıştır.  Mülkiyet  hakkının  I. 

Kuşak  klasik  haklardan  mı  yoksa  II.  Kuşak 

sosyal haklardan mı olduğu tartışmalıdır. Nite-

kim T ürkiye'de 61  Anayasasında  sosyal  haklar 

arasında  düzenlenen  mülkiyet  hakkı,  82  Ana-

yasasında klasik haklar arasında sayılmıştır. Bu 

durum, 82 Anayasasının mülkiyet hakkını daha 

güvenceli  bir  statüye  kavuşturduğu  şeklinde  

yorumlanmıştır

[3]

. Zira, Anayasanın 91 madde-

sinin 1. fıkrasına göre, sosyal ve iktisadi haklar 

Kanun  Hükmünde  Kararname  (KHK)  ile  dü-

zenlenebilirken  klasik  haklar  yani  kişi  hakları 

mutlaka kanunla düzenlenmek zorundadır.  

Hak  sahibine  belirttiğimiz  gibi  çok  geniş  hak-

lar  tanıyan  mülkiyet  hakkı  elbette  ki  sınırsız 

değildir.  Sosyal  devlet  anlayışının  benimsen-

---

“Özel Hukuk” Uluslararası Sempozyum

 

 

385 

mülkiyyət  hüququna  ictimai  faydanı təmin  et-

mək məqsədilə bəzi məhdudiyyətlər qoyulmuş-

dur.  Đstər  82  Konstitusiyasında,  istərsə  Azər-

baycan  Konstitusiyasında  mülkiyyət  hüququ-

nun  cəmiyyətin  faydası  əleyhinə  istifadə  edil-

məyəcəyi  qeyd  olunmuşdur.  Qeyri-məhdud  və 

müqəddə s  sayılmayan  özəl  mülkiyyət  hüququ,  

sosial dövlət anlayışını möhkəmləndirmək məq-

sədilə  məhdudla şdırıla  bilər.  Đctimai  hüquqi 

şəxslər  özəl  mülkiyyətə  son  qoyaraq  ictimai 

əmlaka  yenilərini  əlavə  etmək  səlahiyyətinə 

sahibdirlər.  82  Konstitusiyasında  ictimailəşdir-

mə, torpaq islahatı və dövlətləşdirmə kimi mül-

kiyyət  hüququnu  məhdudlaşdırma  üsulları,  so-

sial  dövləti  həyata keçirmə  vasitələri  kimi tən-

zimlənmişdir.  

Đctimai  fayda  lehinə məhdudlaşdırılan  mülkiy-

yət hüququnun, ictimai əmlakda qazandığı mü-

bahisəli  mahiyyətini  qeyd  etməmişdən  əvvəl 

ictimai  əmlakın  nələr olduğu  müəyyənləşdiril-

məlidir. T ürkiyədə  ictimai  əmlakı tənzimləyən 

ümumi  mahiyyətli  bir tənzimləmə mövcud  de-

yildir.  Mövzu  Fransa hüququnun  təsiri  ilə tən-

zimlənmişdir.  Ancaq  Fransada  da  bu  anlayışın 

əhatə  dairəsi,  təsnifatı  və  hüquqi  rejiminə  dair 

qeyri müəyyənliklər aradan qaldırılmamışdır

[4]

. 

Fransa  hüququnda  mövcud  olan  ictimai  əmlak 

–  cəmiyyətin  özəl  əmlakı  təsnifi  T ürk  hüqu-

qunda  da  qə bul  edilmişdir.  Bu  təsnifat  tənqid 

edilsə  də  praktiki  faydası  səbəbindən  ondan 

imtina  edilməmişdir

[5]

.  Bu  təsnifatın  nəticəsi 

kimi  ümumi  hüquq-xüsusi  hüquq  ikiliyini  mə-

nimsəyən  ölkələrdə  ictimai  əmlakın  ümumi 

hüquq, daha konkret desək inzibati hüquq, özəl 

əmlakın  isə  xüsusi  hüquq,  yəni  mülki  hüquq 

rejiminə tabe olduğu qə bul edilir

[6]

. 

Bir  əmlakın  ictimai  əmlak  olub  olmadığını 

müəyyənləşdirmək  üçün  hər  şeydən  əvvəl 

qanunvericinin iradəsi nəzərə alınmalıdır. Əgər 

qanunverici  bir  əmlakı  açıq  bir  tənzimləməylə 

ictimai  əmlak  olaraq  qəbul  etmişdirsə,  başqa 

bir  kriteriya  axtarılmadan  bu  əmlaka  ictimai 

əmlak üçün nəzərdə tutulmuş rejim tətbiq edil-

məlidir. Belə bir qanuni tənzimləmə olmadıqda 

isə ictimai əmlaka dair qəbul e dilmiş kriteriya-

lar  tətbiq  oluna  bilər.  Bu  kriteriyalar,  bir  icti-

mai  hüquqi  şəxsə  aid  olma  və  ictimai  faydaya 

təxsis olunmadır. Özəl əmlak üçün ilk şərt kifa-

yət edərkən, ictimai əmlak üçün hər iki kriteri-

yanın  birlikdə  olması  zəruridir

[7]

.  Bu  kriteriya-

lar  əsas  götürülməklə  qəbul  edilən  tərifdə  icti-

mai  əmlak,  ictimai  hüquqi  şəxslərə  aid  olan 

daşınar  və  daşınmaz  əmlaklardan  cəmiyyət tə-

rəfindən  istifadə  edilən  əmlak  və  bir  ictimai 

xidmətə,  o  xidmətin  bir  ünsürünü  təşkil  edən 

mesiyle  mülkiyet  hakkına  kamu  yararını  sağ-

lamak amacıyla sınırlamalar getirilmiştir. Nite-

kim  gerek  82  Anayasasında  gerekse  Azerbay-

can  Anayasasında  mülkiyet  hakkının  toplum 

yararına aykırı kullanılamayacağı belirtilmiştir. 

Sınırsız ve kutsal olmayan özel mülkiyet hakkı, 

sosyal  devlet  ilkesine  işlerlik  kazandırmak 

amacıyla  sınırlanabilir.  Bu  alanlarda  kamu tü-

zelkişileri,  özel  mülkiyete  son  vererek  kamu 

mallarına yenilerine  katabilme yetkileriyle  do-

natılmıştır.  Nitekim  82  Anayasasında  sosyal 

devleti  gerçekleştirme  araçları  olarak  düzenle-

nen;  kamulaştırma,  toprak  reformu  ve  devlet-

leştirme  mülkiyet  hakkını  sınırlayan  uygula-

malardır.    

Kamu  yararı  lehine  sınırlanan  mülkiyet  hakkı-

nın,  kamu  mallarında  aldığı  tartışmalı  içeriği 

ortaya  koymadan  önce  kamu  mallarından  ne 

anlaşılması  gerektiğini ortaya  koymak  gerekir. 

T ürkiye'de  kamu  mallarını  düzenleyen  genel 

nitelikte  bir  kanuni  düzenleme  yoktur.  Konu 

Fransız  hukukundan  etkilenerek  ele alınmıştır. 

Ancak Fransa'da da kavramın içeriği, ayrımı ve 

hukuki  rejimine  yönelik  belirsizlikler  giderile-

bilmiş  değildir

[4]

.  Fransız  hukukunda  ortaya 

konan kamusal mal-kamunun özel malları ayrı-

mı,  T ürk  hukukunda  da  kabul  e dilmiştir.  Bu 

ayrım eleştirilmekle birlikte uygulamada sağla-

dığı  pratik  sonuçlar  nedeniyle  reddedileme-

mektedir

[5]

. Bu ayrımın sonucu olarak da kamu 

hukuku-özel  hukuk  ikiliğini  benimseyen  ülke-

lerde  kamusal  malların  kamu  hukuku  daha 

somut  olarak  idare  hukuku  özel  malların  ise 

özel  hukuk  yani  medeni  hukuk  rejimine  tabi 

olduğu kabul edilmektedir

[6]

. 

Bir  malın  kamu  malı  olup  olmadığını  tespitte 

öncelikle yasakoyucunun iradesine bakmak ge-

rekir. Eğer yasakoyucu bir malı açık bir düzen-

lemeyle  kamu  malı  olarak  nitelemişse,  bu  du-

rumda  başka  hiçbir  ölçüt  aramadan  kamu 

mallarına  ilişkin  hukuki  rejimin  uygulanması 

gerekir.  Böyle  bir  yasal  düzenleme  olmaması 

halinde  ise  kamu  mallarına yönelik  geliştirilen 

ölçütlerin  uygulanması  gerekmektedir.  Bu  öl-

çütler: bir kamu tüzelkişisine ait olma ve kamu 

yararı  amacına  tahsistir.  Özel  mallar  için  ilk 

şart gerekli ve yeterli iken kamusal mallar için 

iki  ölçütün  bir  arada  bulunması  gerekmekte-

dir

[7]

.  Bu  ölçütler  esas  alınarak  yapılan tanım-

lamada  kamu  malları;  kamu  tüzelkişilerinin 

ellerinde bulunan taşınır ve taşınmaz mallardan 

kamu  tarafından  yararlanılanlarla  bir  kamu 

hizmetine,  o  hizmetin  bir  unsurunu  teşkil ede-

---