Microsoft Word Dissertasiya -di doc

 

22

ə

mtəə  birjaları,  hərraclar,  ticarət  sövdələşmələri,  beynəlxalq  sərgi  və  yarmarkalar 

növlərininə təsnifatlandırlılr. 

 

Dünya bazarının funksiyalarına aşağıdakılar aid edilir [17]: 

 indikativ - milli iqtisadiyyatın vəziyyəti və onun əsas elementləri haqqında 

istehsalçıların və istehlakçıların məlumatlandırılması; 

 kommunikativ - bazar subyektləri arasında əlaqələrin təmin edilməsi; 

 tənzimləyici - dünya bazar qiymətlərinin nizamlanması; 

 sanasionativ - rəqabət mübarizəsi prosesinin sağlamlaşdırılması. 

stehsalın artımı dünya bazarının tutumunun genişlənməsi ilə müşayiət olunur. 

Dünya  bazarının  tutumu  təyin  olunmuş  qiymətlər  müqabilində  əmtəə  və 

xidmətlərin mümkün həcmini ehtiva edir. Bu tutum pulla, aparici dünya ölkələrinin 

valyutası ilə hesablanır. Ayrı-ayrı hallarda dünya bazarının tutumu natural forma da 

da hesablana bilər. Bu hesablama bir qayda olara aşağıdakı düsturla həyata keçirilir 

[17]: 

 

DB

h 

= Ə

k

 x Ə

q 

 

Burada  

DB

h 

Dünya bazarının tutumu;

 

Ə

k 

Ə

mtəələrin kəmiyyəti; 

Ə

q 

Ə

mtəələrin qiyməti. 

 

Dünya  bazarının  tutumu  dünyanın  ÜDM-nin  həcmi  ilə  müqayisə  oluna  bilər. 

Lakin  burada  aralıq  məhsulları  satıldığından  bünya  bazarının  tutumu  daha  da 

genişlənir. Belə vəziyyəti iki cəhət şərtləndirir [19]: 

1.Dünya məhsullarının yarısından çoxunu təşkil edən xidmətlərin böyük hissəsi 

beynəlxalq  dövriyyəyə  cəlb  olunmur.  Bu  səbəblərə  görə  dünya  ticarətinin  80%-ni 

ə

mtəə və 20%-ni xidmət ticarəti təşkil edir. 

2.Beynəlxalq  ticarət  dövriyyəsinə  real  sektorun,  o  cümlədən  sənaye  və  kənd 

təsərrüfatı məhsullarının ancaq bir hissəsi cəlb olunur. Əsas hissə isə ölkə daxilində 

realizə edilir. 

---

 

23

Beynəlxalq  ticarətin  inkişafına  detal  və  predmet  ixtisaslaşması  çox  güclü  təsir 

edir. Çünki, ümumiyyətlə gəlirin artması istehlakın nomenklaturunu genişləndirir və 

mürəkkəb məhsula olan tələb artır. 

Dünya  bazarı  strukturca  müxtəlif  bazarları  birləşdirir.  Onun  strukturuna 

aşağıdakı bazarlar daxildir [20]: 

 dünya əmtəə və xidmətlər bazarı 

 dünya kapital bazarı 

 dünya işçi qüvvəsi bazarı 

 dünya maliyyə-kredit bazarı 

 dünya qiymətli kağızlar bazarı 

 informasiya texnologiyaları bazarı və s. 

Dünya Bazarının formalaşması üç mərhələdən keçmişdir [19]: 

1.Sənayeyə qədər. 

2.Sənayeləşmə. 

3.Post sənaye (sənayedən sonrakı). 

Dünya  bazarının  formalaşmasının ilkin mərhələsi iqtisadiyyatın  təbii resurslara 

ə

saslanmaqla  üstun  olaraq  kənd  təsərrüfatı  üzrə  inkişaf  etdiyi  dövrü  əhatə  edir. 

Ə

halinin  əsasən  kəndlərdə  yaşadığı  və  istehsal  prosesində  primitiv  texnologiyaların 

tətbiq edildiyi həmin dövrdə ölkələr arasında xarici ticarət əlaqələri zəif inkişaf etmiş 

və  bu  səbəbdən  də  dünya  bazarı  yüksək  təşəkkül  tapmamışdır.  Bu  dövr  həm  də 

klassik bazar mərhələsi adlanır. 

Son  dövrdə  dünya  bazarında  xarici  ticarətin  tənzimlənməsində  başlıca  meyl 

liberallaşmada  əksini  tapır.  Uzumüddətli  planda  məhz  azad  beynəlxalq  ticarət 

iştirakçı  olan  dövlətlərə  daha  geniş  səmərəlilik  gətirir.  Eyni  zamanda  indiki 

mərhələdə  beynəlxalq  ticarətin  liberallaşmasında  proteksionizmin  əks  təsiri 

güclənməkdədir. 

1.2.4. Dövlətlərin ticarət-iqtisadi ittifaqları 

Dünya iqtisadiyyatında təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi, ölkələr arasında 

qarşılıqlı  asılılığın  artması,  qlobal  problemlərin  meydana  gəlməsi  və  kəskinləşməsi 

ölkələrin  birgə  qüvvələri  ilə  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlərin  məqsədyönlü 

---

 

24

tənzimlənməsinin  zəruriliyini  obyektiv  olaraq  müəyyən  etmişdir.  Dünya 

təsərrüfatının  ayrı-ayrı  sahələrinin  dövlətlərarası  çoxtərəfli  tənzimlənməsi  hələ  II 

dünya müharibəsinə qədərki dövrdə təşəkkül tapmışdır. 

Beynəlxalq  münasibətlərin  dövlətlərarası  tənzimlənməsi  -  dünya  təsərrüfatı 

ə

laqələri sahəsində müxtəlif ölkələr tərəfindən könüllü qəbul edilmiş öhdəliklərin və 

ümumi  qaydaların  məcmusudur.  Dünya  təsərrüfatının  II  dünya  müharibəsindən 

sonrakı inkişaf tarixi təsdiq edir ki, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin dövlətlərarası 

tənzimlənməsi  sisteminin  yaranması  və  inkişafının  başlıca  səbəbləri  aşağıdakı 

proseslər olmuşdur [9]: 

Birincisi,  bu,  gömrük  tariflərinin  aşağı  salınması  yolu  ilə  beynəlxalq  ticarətin 

liberallaşdırılması  zərurətidir.  Belə  ki,  II  dünya  müharibəsinin  dağıtdığı  Avropa 

iqtisadiyyatı sürətli bərpa tələb edirdi. Bu xarici ticarət əlaqələrinin fəallaşdırılmasını 

nəzərdə  tutur,  kapitalın  azad  hərəkətini  dəstəkləyir,  beynəlxalq  hesablaşmalar 

sisteminin  nizama  salınmasını  əsaslandırıdlı.  Bu  amil  öz  növbəsində  Bretton-Vud 

konfransının  qərarlarını  və  GATT,  BVF,  BY B  kimi  beynəlxalq  təşkilatların 

yaranmasını müəyyən etdi. Sonradan ölkələr dərk etdilər ki, azad beynəlxalq ticarət 

davamlı  artıma  aparır,  texnologiyaları  bütün  dünya  üzrə  yerləşdirir,  əmək 

məhsuldarlığının yüksəldilməsinə sövq edir. 

kincisi, imperializmin müstəmləkə sisteminin iflası və azadlığa çıxmış ölkələrin 

iqtisadi  inkişafının  təmin  edilməsi.  Buradakı  tələblər  sırası  1960-1970-ci  illərdə 

dünya  təsərrüfat  münasibətlərinin  yenidən  qurulması,  yeni  iqtisadi  qaydaların 

yaranması,  o  cümlədən:  daha  yüksək  qiymətlər  səviyyəsində  xammal  bazarlarının 

sabitləşməsi,  sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  proteksionizmin  aradan 

qaldırılması,  texnologiyaların  ötürülməsinin  güzəştli  şərtləri,  maliyyə  yardımının 

artması  və  s.  əhatə  etmişdir.  Nəticədə  əvvəllər  yaradılmış  beynəlxalq  təşkilatlar  - 

GATT, BVF, BY B sənaye ölkələrinin timsalında tərkiblərinin eynicinsliyini itirdilər. 

Bura Asiyanın, Afrikanın və Latın Amerikasının azad olmuş ölkələri daxil olundu və 

bir sıra yeni iqtisadi təşkilatlar, o cümlədən BMT-nin UNCTAD yaradıldı. 

Üçüncüsü,  neft ixracatçıları ölkələrinin hərəkətləri  ilə ilə daha da kəskinləşmiş 

1970-ci və 1980-ci illərin ərzaq böhranları, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdə 

---