Microsoft Word Dissertasiya -di doc
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
31 ə məliyyatlar mürəkkəbləşmiş, dəlmə, cilalama, mişarlama və digər əməliyyatlar meydana gəlmişdi. Onlardan istifadəyə başlamaqla, daş silah növlərinin, həmçinin, ağac və sümüyün tamamilə yeni ixtisaslaşdırılmış və yüksək məhsuldar növləri dövriyyəyə çıxmışdı. Əkinçiliyin yaranışı isə insanların daha çox oturaq həyat keçirməsinə və ərazi yaşayış birliklərin yaranmasına səbəb olurdu. Bütün bu və bununla bağlı dəyişikliklər, o cümlədən təcrübə və biliklər yığımı kimi mühüm amillər də “Neolit inqilabı” adını alan maddi istehsal sistemində köklü dəyişikliklərə səbəb oldu. Maddi istehsal sistemində bu inqilabın mahiyyətini mənimsənilən təsərrüfatdan istehsal edən təsərrüfata, yəni ovçuluq və yığımdan əkinçiliyə və maldarlığa keçid təşkil edir. Bu dövrdə insanlar artıq il ərzində fasiləsiz olaraq qidanı təmin edən çörək becərməyi, onları müntəzəm olaraq ətlə, süd və onun məhsulları ilə, dəri, yun və s. ilə təmin edən mal-qara yetişdirməyi öyrəndilər. “Neolit inqilabı” fikrin tam mənası ilə insanın təsərrüfat həyatını köklü dəyişikliklərə uğratdı [24, 26]. Müasir arxeoloji məlumatlara görə, müxtəlif dövrlərdə əkinçiliyin və maldarlığın ilk mənbələri oykumenin (məskunlaşma) aşağıdakı sahələrində yaranmışdır: Ön Asiya, Şimal-Şərqi Afrika, Cənub-Şərqi Asiya, Mərkəzi Amerika və Cənubi Amerikanın And regionu. Bununla bələ, “Neolit inqilabı”nın lideri Yaxın Şə rq məkanı olmuşdur. Bir sıra mədəni dənli bitkilər və tərəvəzlər, ev heyvanlarının çoxsaylı cinsləri məhz buradan meydana gəlmişdir. B.e.ə. X-VIII minilliklərdə bu bitkiləri artıq Kiçik Asiyada, ran yaylasının qərb yamaclarında və Fələstində becərirdilər. 4000 il ərzində əkinçilik Avropa, Asiya və Afrikanın bütün qərb hissəsində yayılmışdı. Maldarlıq isə iki min il sonra yaranmışdı. Artıq b.e.ə. VII-VI əsrlərdə Orta Asiyada, Şimali Afrikada və Balkanlarda ərzaq verən, ət tədarük edən heyvanlar - xırdabuynuzlu mal-qara, donuz, keçi, qoyun və s. ə hliləşdirilmişdir. Bir qədər sonra isə iribuynuzlu mal-qara, qoşqu heyvanları - ulaq, dəvə, şimal maralı, at əhliləşdirilmişdir ki, bunlar ilk maşınların meydana gəlməsinə qədər mexaniki qüvvənin əsas mənbələri olmuşlar [24]. Tarixən insanın cisminin məhsuldar qüvvələrin elementlərinə çevrilməsinin gedişində onun təbiətlə qarşılıqlı münasibətinin ilk üsulu natural təsərrüfat olmuşdur. Burada fəaliyyət mübadiləsi təbii əmək bölgüsü ilə müəyyən edilir və qəbilə icması
32 çərçivəsi ilə məhdudlaşırdı. Qəbilə icması yaradılmış məhsulun eyni zamanda həm istehsalçısı və həm də istehlakçısı idi. Belə ki, natural təsərrüfatda əmək məhsulları istehsalçının öz tələbatlarının ödənilməsinə və təsərrüfatdaxili istehlaka xidmət edir. Burada istehlak çox vaxt istehsalla üst-üstə düşür ki, bu da onların əlaqə problemini son dərəcə sadələşdirir. Bu cür münasibətlər özləri üçün zəruri olan məhsullar hazırlayan qapalı ibtidai icmada hökmranlıq etmiş və əsasən patriarxal kəndli təsərrüfatı, həmçinin feodal malikanələri natural olmuşdur [25]. Natural təsərrüfatı genişləndiərək və bir müddət onunla mövcud olan əmtəə istehsalı əvəzlədi və əmtəə təsərrüfatına keçid iqtisadi sistem və iqtisadi subyektlərin yaranmasının tarixi prosesinə çevrildi. Ə mtəə istehsalı şəxsi tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə ayrı-ayrı istehsalçıların müəyyən fəaliyyət növlərində ixtisaslaşaraq mübadilə münasibətlərinə girdikləri və mübadilə edilən əmək məhsulunun əmtəəyə çevrildiyi cəmiyyətin iqtisadi həyatının təşkili üsuludur. qtisadi ədəbiyyatlarada “təsərrüfatçılığın əmtəə istehsalı forması” kimi də adlanan əmtəə istehsalının əsasında ictimai əmək bölgüsü dayanır. Əmtəə istehsalı əməyin ölçülməsi və onun məcmu ictimai əməyinə daxil edilməsi ilə şərtlənən istehsalçılarla istehlakçılar arasında olan spesifik iqtisadi münasibətlər sistemidir. Ə mtəə-pul münasibətləri marksist siyasi iqtisadının termini olaraq bazar münasibətlərini əks etdirir. Əmtəə-pul münasibətləri istehsal prosesində və əmtəələrin reallaşması nəticəsində insanlar arasında baş verən ictimai münasibətlərdir. Bu münasibətlər icmalar arasında izafi məhsulun mübadiləsi əsasında yaranmışdır. Ə mtəə-pul münasibətləri müxtəlif istehsal üsulları zamanı mövcud olub, həmin istehsal üsulunun istehsal münasibətlərini, ilk növbədə, mülkiyyət münasibətlərini özündə ehtiva edən münasibətlər sistemidir. Ona görə də, əmtəə-pul münasibətlərinin məzmunu və onu xarakterizə edən əlamətlərin məcmusu bir istehsal üsulundan digərinə keçdikdə dəyişməz qalmır. Onlar həm də eyni istehsal üsulu çərçivəsində də dəyişir. Beləliklə birinci ictimai əmək bölgüsü - maldarlığın əkinçilikdən ayrılması icmalar arasında müntəzəm mübadiləni mümkün etmiş, ikinci - sənətkarlığın
33 ə kinçilik və maldarlıqdan ayrılması əmtəə istehsalının təşəkkülünə səbəb olmuş, üçüncü isə ticarətin ayrılması ilə əmtəə təsərrüfatının formalaşmasının başa çatmasına kömək etmişdir. O da vurğulanmalıdır ki, XX əsrdə dördüncü əmək bölgüsü nəticəsində isə qeyri-maddi istehsal sahəsi ayrılmışdır. Hazırda Elmi-texniki inqilab yeni beşinci böyük əmək bölgüsünə kömək edir ki, bunun da nəticədə informasiya fəaliyyəti sferasının digər struktur sahələrdən ayrılması sahəsinin başqa strukturlardan baş verir. B.e.ə. IV minillikdə Qədim Şərqdə artıq quldarlıq quruluşu intişar mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Bu cəmiyyət formasının yaranışı isə öz növbəsində natural təsərrüfatçılıqdan əmtəə-pul münasibətlərinə keçidə rəvac vermiş, icma, dövlət və şəxsi mülkiyyətin qarşılıqlı ünsiyyətini yeni inkişaf mərhələsinə yüksəltmişdi. Qədim Şərqin quldarlıq cəmiyyəti antik quldarlıqdan köklü fərqlənirdi. Bu fərq üstün səciyyədə qulun cəmiyyətdə əsas istehsal gücünə malikliyi ilə daha qabarıq təzahürlü olmuşdur. Belə ki, müvafiq sistem çərçivəsində kənd təsərrüfatı və ə kinçilik formal olsa da azad insanlara məxsus idi. B.e.ə. VI-IV minilliklərə təsadüf edir. “Asiya” icmalarında təsərrüfat həyatının ə sasını irriqasiya sistemlərinə əsaslanan suvarma təşkil etmişdir. Ona görə də burada təsərrüfat tipi torpaq və irriqasiya qurğuların üzərində mülkiyyətə əsaslanmışdır. Təsərrüfatlarda əlavə əmək resurslarına ehtiyac olmamışdır. nsanlar kənd təsərrüfatı işlərinə başa vurduqdan sonra nəhəng tikinti işlərinə cəlb olunmuşlar. zafi əmək resurslarının mövcudluğu şəraitində təsərrüfatçılıqda qul əməyindən istifadəyə ehtiyac olmamışdır. Burada qullar əsas təsərrüfat gücləri kimi çıxış etmirlər. Yəni onlar kənd təssərüfatı sistemində material rifahın yaranışı ilə məşğul deyildirlər. Həmçinin təsərrüfatın həyyatının digər sahələrində də azad insanlar məşğul olmuşlar. Beləliklə “Asiya istehsal üsulu”nun əsas əlamətlərini təsərrüfat həyatının nizamlanmasında dövlətin aparıcı rolu, şəxsi əmlakın toxunulmamazlığı, ticarət məhdudluğu, xüsusi istismar üsulunun mövcudluğu kimi komponentlər təşkil edir [5, 13]. Qədim dünyada II minillikdə Avropa məkanında „despotlu“ Asiya cəmiyyətindən demokratik hesab edilən və “Asiya istehsal üsulu”ndan fərqlənən Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|