Microsoft Word distant tehsil-movzu
Yüklə 1,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
54
və ya artıq xərcin mütləq məbləğini müəyyən etmək mümkündür. Əhalinin qənaətinin və ya xərcinin mütləq məbləğini müəyyən etmək üçün yuxarıdakı düsturun sürətindən məxrəcini çıxmaq lazımdır (∑p 1 q 1 - ∑p o q 1 ). Cavab mənfi olarsa qənaəti, müsbət olarsa artıq xərci göstərir. İqtisadi mahiyyəti olan bu indeksdən Azərbaycan Respubli-kasının iqtisadi-statistik tədqiqatında geniş istifadə edilir. İn-kişaf etmiş kapitalist ölkələrində, adətən, alman iqtisadçısı E. Laspeyresin təklif etdiyi əsas dövrün çəkiləri ilə hesablanılan ümumi qiymətlər indeksindən istifadə edilir. Əsas dövrün çəki-ləri ilə ümumi qiymətlər indeksinin aqreqat düsturu aşağıdakı kimi ifadə olunur: ∑ p 1 q 0
İ pq ═ ────── ; ∑ p 0 q 0
Burada p 1 q o - əsas dövrün çəkiləri ilə cari dövrdə şərti əmtəə dövriyyəsi, p o q o - əsas dövrdə əmtəə dövriyyəsidir.
Adı çəkilən ölkələrdə bu indeks düsturundan istifadə edil-məsinə üstünlük verilir, çünki, təcrübi cəhətdən o daha fayda-lıdır. Belə ki, cari dövrün çəkilərilə qiymətlər indeksinin hesab-lanmasında hər dəfə cari dövrdə satılmış əmtəələrin miqdarı haqqında məlumat olmasını tələb edir. Laspeyresin düsturunda indeksin çəkisi müəyyən dövr üçün verilmişdir, yəni çəki eyni olaraq qalmaqdadır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, kapitalist ölkələrində, adətən, əmtəələrin qiymətlərinin qeydə alınması la-zımi səviyyədə təşkil edilmişdir. Bu indeksin hesablanmasının təcrübı faydalı olmasına baxmayaraq, göstəricilərin iqtisadi ma-hiyyəti indekslərin hesablanmasında da əsas götürülməlidir. Ca-ri dövrün çəkilərilə hesablanan qiymətlər indeksinin iqtisadi ma-hiyyəti ondan ibarətdir ki, hesabat dövründə qiymətlərin dəyişil-məsi nəticəsində əhalinin qənaətinin və yaxud artıq xərcinin mütləq məbləğini müəyyən etmək mümkündür. Bundan başqa, cari dövrün çəkilərilə hesablanan ümumi qiymət indeksi düstu-runun sürəti (p
) cari dövrdə real iqtisadi kəmiyyətdir, yəni əmtəə dövriyyəsidir. Ümumi qiymətlər indeksi əvvəlki indeksin tələblərini ödə-məsinə baxmayaraq, burada düsturun sürəti şərti əmləə dövriy-yəsi olub real iqtisadi mahiyyətə malik deyildir. Beləliklə, natura formasında müxtəlif elementlərdən olan məcmunun dəyişilməsini xarakterizə edən nisbi kəmiyyətə ümu-mi indeks deyilir. Ümumi qiymətlər indeksinin hesab-lanmasına dair söylənilən nəzəri müddəalar istehsal edilmiş məhsulun fiziki həcm indeksinə də aiddir.Əmtəə dövriyyəsinin (istehsal edilmiş məhsulun) ümumi həcm indeksinin hesablan-masında əmtəə dövriyyəsi indeksində qiymətlərin təsirini kənarlaşdır-maq lazımdır.Əmtəə dövriyyəsinin ümumi fiziki həcm indeksini düzgün qurmaq üçün əsas dövrdə satılmış və ya istehsal edilmiş məhsulların qiymətlərini çəki götürmək lazımdır. Yalnız sabit götürülmüş çəki əsasında satılmış və ya istehsal edilmiş məhsul-ların miqdarının dəyişilməsini düzgün xarakterizə etmək müm-kündür. Əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcm indeksində əsas dövr-də satılmış (istehsal edilmiş) əmtəələrin qiyməti sabit çəkidə gö-türüldükdə, qiymətlərin təsirini aradan qaldırmaq və həcmin dəyişilməsini xarakterizə etmək mümkündür. Əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcm indeksini cari dövrün qiy-mətləri əsasında da hesablamaq olar. Belə halda hər dəfə yeni dövrün qiymətləri götürülməlidir. Bu da hər bir ilin fiziki həcm indeksində qiymətlərin hərəkətinin təsirini özündə əks etdir-məli olacaqdır. Ona görə də fiziki həcm indeksini hər hansı bır dövrün qiymətlərini əsas çəki götürməklə hesablamaq daha düz-gün nəticə verə bilər. Qiymətlərin kəskin şəkildə dəyişildiyi dövrdə çəki sabit ölçü kimi cari dövrün qiymətlərini götürmək əlverişli deyildir, çünki belə halda əmtəələrin qiymətləri onların dəyərindən kəskin sürətdə fərqlənə bilər. Bunları nəzərə alaraq fiziki həcm indeksini çəki kimi götürülən əsas dövrün qiymət-ləri əsasında hesablamaq lazımdır. Deyilənləri nəzərə alaraq əmtəə dövriyyəsinin ümumi fiziki həcm indeksinin düsturu aşa-ğıdakı kimi olmalıdır:
∑ q 1 p 0
İ q ═ ────── ; ∑ q 0 p 0
Burada: q 1 p o - əsas dövrün qiymətləri ilə hesabat dövründə əmtəə dövriyyəsi (ümumi məhsulu), q
Fiziki həcm indeksi sənayedə sənaye məhsulları, kənd təsər-rüfatı məhsulları üzrə, ticarətdə əmtəə dövriyyəsi üçün hesab-lana bilər. Fiziki həcm indeksi müxtəlif iş növləri üçün də he-sablanır. Fiziki həcm indeksinin hesablanmasında ümumi dəyər (pul) əvəzinə vaxt da götürülə bilər. Məsələn, qiymət əvəzinə vaxt norması götürülürsə, o zaman ümumi fiziki həcm indek-sinin düsturu aşağıdakı kimi yazıla bilər:
∑ q 1 t
Yüklə 1,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|