Microsoft Word dr tezim orjinal son ornek doc

 
311 
yöntemlerinden ziyade  lafza  bağlı  yorum  ve  yaklaşımların  egemen  olmasına zemin 
hazırlamıştır.  Şâfiî’nin  nassları  değerlendirmede  teorik  olarak  başta  beyân  kavramı 
olmak üzere ilk defa lafızların delaletiyle ilgili kavramlara yer vermesi de lafza bağlı 
yorum ve yaklaşımlarda Şâfiî’nin düşünce ve çabalarını açıkça ortaya koymaktadır.  
Lafza  bağlı  yorum  ve  yaklaşımlar  daha  slâm’ın  başından  beri  var  olan, 
hemen hemen her âlim ve mezhepte farklı tonlarda görülen hatta ekolleşen bir realite 
ve  olgudur.  Nitekim  ilk  Müslüman  nesil  olan  sahabenin  de  Hz.  Peygamberin 
hadîslerine/sünnetine  zahirî  ve  gaî  olmak  üzere  temelde  iki  farklı  yaklaşım 
sergiledikleri görülmektedir. Sahabede görülen iki temel yaklaşım onların takipçileri 
olan tâbiûn neslinde de varlığını sürdürmüş ve sonradan bu iki temel yaklaşım re’y 
ve hadîs taraftarları olarak teşekkül etmiştir. Bu nedenle  slâm düşüncesinde nassları 
anlamada ehl-i re’y ve ehl-i hadîs ekollerinin görüş ve değerlendirmeleri en köklü ve 
en temel  yaklaşımlar  olma  özelliğine  sahiptir. Re’y  taraftarlarının en  bariz vasıfları 
nassları  değerlendirirken,  nassların  lafzî  anlam  ve  delâletlerine  bağlı  kalmaksızın, 
genellikle nassların mana ve maksadını, sebep ve illetlerini itibara alan, re’y, ictihad, 
kıyas,  istihsan  ve  ıstıslah  gibi  aklî  yöntemlere  dayanarak  hüküm  vermiş  ve 
değerlendirmelerde  bulunmuş  olmalarıdır.  Buna  mukabil  hadis  ehli,  nassları 
değerlendirmede  onların  mana  ve  maksadını,  sebep  ve  illetini  dikkate  alan  bir 
yaklaşım  yerine,  ekseriyetle  nassların  lafzî/zahirî  anlamlarını  itibara  almışlar, 
meselelere  aklî  yönden  de  çözümler  getirmek  yerine,  her  türlü  sorunun  çözümünü 
naklî  bilgilerde  arayan  ve  nasslara  dayanmaya  büyük  bir  ehemmiyet  veren  bir 
yaklaşımın temsilcileri olmuşlardır.  
Bu iki temel akımın/eğilimin, kendilerine özgü zihniyet ve yaklaşımlarının 
fıkhî  mezheblerin  teşekkülü  ile  de  varlığını  sürdürdüğünü  söylemek  mümkündür. 
Nassları  değerlendirmede  istihsan  ve  masalih-i  mursele  gibi  yöntemlere  çokça 
başvurmaları nedeniyle Şâfiî’den önce  brahim en-Nahaî, Ebû Hanîfe ve talebelerini, 
bu  arada  tamamen  olmasa  da  mam  Mâlik’i  re’y  ehlinin  halefleri,  mam  Şâfiî, 
Ahmed  b.  Hanbel  ve  Zahirîleri  de  hadîs  ehlinin  halefleri  olarak  değerlendirmek 
mümkündür.  mam Şâfiî ise bu noktada adeta kilit şahsiyet konumundadır. Zira her 
ne kadar kendisi dışındaki alim ve ekoller de hadîs ve sünnete gerektiği kadar değer 
vermiş  olsalar  da,  teorik  olarak  hadîslerin/sünnetin  önemi  ve  fonksiyonunu 
temellendirmeye yönelik çabalarının yanısıra yine nassların anlaşılmasında izlenecek 

---

 
312 
yönteme ilişkin gayretleri, Şâfiî’nin önemini ve  slâm düşüncesindeki yerini daha da 
anlamlı kılmaktadır. Dolayısıyla geleneksel sünnî düşüncenin şekillenmesinde büyük 
bir  yeri  ve  katkısı  olan  bir  imamın,  nassları  anlama  ve  yorumlamada  lafza  bağlı 
yaklaşımı  konusu  da  üzerinde  durulmaya  değer  bir  konudur.  Zira  Şâfiî’nin, 
hadîsleri/sünneti daha genel ifadeyle nassları anlama ve değerlendirmede ilke olarak 
lafzî/zahirî  anlamı  esas  aldığı  üzerinde  klasik  ve  çağdaş  ulemâ  ve  araştırmacılar 
ittifak etmiş olup, bilebildiğimiz kadarıyla bunun aksini ileri süren de yoktur. Sadece 
Ş
âfiî’de  görülen  lafızcı  yaklaşımın  oranı  ve  niteliği  bakımından  farklı 
değerlendirmeler yapılmıştır.  
mam Şâfiî’nin bizatihi kendisinin de, hemen hemen her vesileyle nassların 
zahirî  anlamına  göre  anlaşılması  ve  değerlendirilmesi  gerektiğine  vurgu  yaptığı 
görülmektedir.  Bu  manada  o  zâhir  ve  bâtın  kavramlarına  yer  vermekte,  nassların 
bâtın değil zâhirî/lafzî anlamının esas alınmasının altını özellikle çizmektedir. Zahir 
kavramı Arap  dili  açısından,  sözden  ilk anlaşılan  anlamı,  bâtın  ise  fıkıh ve  istinbat 
yoluyla idrak edilen, sözün esas gaye ve maksadını ifade etmektedir. Buna göre Şâfiî, 
ilke  olarak  nassları  zahirî  açıdan  değerlendiren  bir  yaklaşım  sergilemiş  ve  lafzın 
zahirî  anlamından  ayrılmanın  şartlarını  ve  sınırlarını  çizmiştir.  Ona  göre  Hz. 
Peygamberin sünnetindeki amm ve zahir olan her söz/nass, aksi yönde bir başka nass 
veya  icmâ  bulununcaya  kadar  umumî  ve  zahirî  anlamı  üzere  caridir.  Bu  nedenle 
Ş
âfiî, nassların zahirî anlamından ayrılmaya, o hususta aksi yönde bir başka âyetin, 
hadîs/sünnetin  veya  icmânın  bulunması  şartıyla  izin  vermektedir.  Bazen  kıyasa 
binâen de izin verdiği anlaşılmaktadır. Şu halde Şâfiî’nin bakış açısına göre, herhangi 
bir  Kur’an  veya  sünnet  nassının  zahirî  anlamı  dışında  yorum  ve  değerlendirmede 
bulunmak için, nassî bir delilin bulunması zorunludur. Zira ona göre icma ve kıyas 
da  ancak  bir  nassa  dayanmakla  meşru  olacağı  için  sonuçta  zâhirden  ayrılmayı 
gerektiren  delillerin  hepsi  nassî  delil  olmaktadır. Şâfiî’nin  bu  yaklaşımına  göre, bir 
müctehid ve fakîhin bu nassî deliller dışında, akla, herhangi bir temel ilkeye, mana 
ve maksada, istihsan ve maslahata göre, nassları zahirî anlamı dışında yorumlaması 
ve değerlendirmesi meşrû ve geçerli olmamaktadır. Bu da Şâfiî’nin nassların yorumu 
ve  tevili  alanını  oldukça  daralttığını  açıkça  ortaya  koymaktadır.  Onun  hadîsleri 
anlamada sergilediği temel yaklaşımlardan biri, Hz. Peygamberden sabit olarak gelen 
her şeyi, varit olduğu üzere, niçin ve nasıl şeklinde herhangi bir soru yöneltmeksizin 

---

 
313 
kabul  edilmesini  ve  amel  edilmesini  savunmasıdır.  Nassların  zahirî  anlamının  esas 
alınmasını temellendirirken, insanların hukukî anlaşmazlıklarında Hz. Peygamberin, 
tarafların  zahirî  söz  ve  durumlarına  göre  hüküm  verdiğini  de  delil  olarak 
sunmaktadır.  Bu  da  Şâfiî’nin  nassların  zahirî  anlamının  temel  alınmasına  ayrı  bir 
özen  gösterdiğini  ortaya  koymaktadır.  Bu  arada  Şâfiî’nin  bilhassa  ihtilaflı  hadisleri 
telif  ederken  bir  takım  te’villerde  bulunmuş  olması,  hüküm  istinbatında  zaman 
zaman  ictihad  ve  kıyasa  yer  vermiş  olması  onun,  bazen  zahirî  anlamdan 
ayrılabildiğini göstermekte olup, kıyası reddeden zahirî ekolü derecesinde katı zahirî 
bir yaklaşıma sahip olmadığını ortaya koymaktadır.  
Esasen Şâfiî’yi zahirîlik/lafızcılık meselesinde önemli kılan da kendisinden 
önceki  iki  büyük  imama,  Ebû  Hanîfe  ve  mam  Mâlik’e  nazaran,  ilk  defa  sistemli 
olarak  nassları  değerlendirmede  zahire  göre  hüküm  vermeye,  dolayısıyla  lafızların 
delâletine  dayalı  bir  anlama  yöntemine  yönelik,  teorik  anlamda  ciddî  çabalar 
sarfetmiş  olmasıdır.  Dolayısıyla  Şâfiî’yi  slâm  fıkıh  ve  düşünce  tarihinde  sistemli 
lafızcı/zahirî  yaklaşıma  giden  kapıyı  ilk  aralayan  kimse  olarak  değerlendirmek 
mümkündür. Nitekim başta hadîs/sünnet anlayışı olmak üzere, Şâfiî tarafından ortaya 
konan  bir  çok  görüş  ve  düşüncenin,  onun  lafza  bağlı  yaklaşım  sergilemesini 
etkileyen  birer  faktör  olduğu  görülmektedir.  Hadîs  ve  sünneti  temellendirmek  için 
gösterdiği  çabalar  dahilinde,  hadîslere  verdiği  ehemmiyet,  hikmet  kavramına 
yüklediği anlam, sünnetin de vahye dayandığına yönelik değerlendirmeleri, sünneti, 
Hz.  Peygamberin  merfû  hadisleriyle  sınırlayan  yaklaşımları,  hadislerin  sıhhatini 
tayinde,  şeklî  şartları  nazar-ı  itibara  alması,  hadîs-sünnet  özdeşliğine  dair  vurguyu 
artırması, hadîslerin Kur’an’a arzına muhalif bir tutum sergilemesi ve nesh anlayışı 
ile  ilgili  tutumunun,  onun  öngördüğü  yorum  yöntemi  ve  lafza  bağlı  yaklaşım  ile 
yakın bir ilişkisi olduğu görülmektedir.  
Nass  anlayışına  binaen,  dinin  bütün  hükümlerini  nasslara  ve  onların 
delâletlerine inhisar ettirmeye yönelik düşünceleri, nasslara ve naklî bilgilere dayalı 
bilgi anlayışı, yine nasslara ve nassların lafzi/zahirî delaletine dayalı ictihad ve kıyas 
anlayışı,  herhangi  bir  nassî  delile  dayanmadığı  gerekçesiyle  istihsanı  reddederek 
oldukça sert bir tutum sergilemesi, Arap dilini yücelten ve yorumlamada Arap dilinin 
lafzi anlamlarını esas almaya özen gösteren dil anlayışı ve nasslarda ta’lîlden ziyade 
taabbudiliği benimseyen ta’lîl ve taabbud anlayışı, kanaatimizce Şâfiî’nin lafza bağlı 

---