Microsoft Word Elmi Mecmue 21

 Ləman Əliyeva 

302

Texnikanın inkarı ideyası Frankfurt məktəbinin sosial fəlsəfə nümayəndələri 

tərəfindən irəli sürülüb. Onlara görə  həqiqi insan mövcudluğu  təbiət ilə 

ünsiyyətdə olmaqdır, təbiətin və insanın durmadan ram edilməsi deyildir. 

Tənqiddən kənara  çıxmayan frankfurtçular utopiya həddlərində qalmışdılar. 

Məsələn, H.Markuze hesab edirdi ki, müasir texnika və istehsal həyatın 

instinklərinə uyğunlaşmalıdırlar. A.Qelen və Y.Habermas məsələnin həllini 

liberal burjua demokratiyasının təkmilləşməsində görürdülər. “Texniki determi-

nizm” nümayəndələri isə (məs,X.Şeleki) hesab edirdilər ki, elmi – texniki tərəqqi 

prosesini humanistləşdirmək cəhdləri  əbəsdi; yalnız elmi – texniki tərəqqinin 

rasional qüvvəsi sosial fəallıqdakı irrosional, dağıdıcı meyllərə son qoya bilər.  

Frankfurt məktəbinin digər nümayəndəsi T. Adorno cəmiyyətdə texnikanın 

rolunun belə  səciyyələndirir: “Müasir texnikanın insanlara fayda və ya zərər 

gətiriməsi nə texniklərdən nə də texnikanın özündən asılıdır; əsas məsələ - onun 

cəmiyyət tərəfindən necə istifadə olunması, cəmiyyətin obyektiv strukturların n 

insan ləyaqətinə cavab verib verməməsi məsələsidi ”. [2, 239] 

Qeyd etdiyimiz kimi, texnikanın fəlsəfi problemləri Qərbdə  yüz ildir ki, 

öyrənilir. Almaniyada, digər  ölkələrdə texnikanın fəlsəfi problemləri beş 

istiqamət  üzrə  öyrənilir: texniki elmlər, eksiztensializm, sosial antropologiya, 

Frankfurt məktəbinin tənqidi nəzəriyyəsi, texnika. Təbiət və  cəmiyyətin 

qarşılıqlı  əlaqəsinin etik problemləri. Fransada bu problemin basqa tərəfi – 

texnika və  mədəniyyət, texnika və  əmək,  əməyin ekzistensial təhlili, texnikanın 

inkişafının epistemoloji problemləri də  öyrənilir.  Ümumiyyətlə, cəmiyyətin 

inkişafında texnika bir paradoksal (həll olunmaz ziddiyyətlərin vəhdəti) vəziyyət 

yaratdı: texnika həm insanın mövcudluğunun əsası, həm də təbii mühitə, insan 

mənəviyyatına, onun fiziki varlığına qarşı çıxan dağıdıcı qüvvə kimi çıxış edir.  

Beləliklə, nikbinlik baxımından texnikanın rolunu qiymətləndirmək cəhdləri 

əhəmiyyətsiz olub, sosial tərəqqiyə inam şübhə ilə  əvəz olunub, “Alternativ” 

mədəniyyət və aləmlər yaratmaq cəhdləri göstərilsə də, (E. Fromm, H.Markuze, O. 

Ulrix və basqa.), onlar sosial səviyyədə qalmaqda davam edir. Bununla belə Qərbdə 

bu çətin problemi həll etmək ümidin itirməyiblər. Elmi – texniki tərəqqini idarə edən 

sosial mexanizmləri təkmilləşdirmək zərurətini başa düşən tədqiqatçılar idarəetmə 

sahəsində otuz ilə yaxındır ki, “texnikanın qiymətləndirilməsi” hərəkatını yaradıblar. 

Əsas məqsəd elmi texniki tərəqqinin nəaliyyətləri və  nəticələrinin müxtəlif, bəzən 

ziddiyyətli mövqelərdən qiymətləndirilməsini aradan qaldırmaqdır. Texniki inkişafın 

qeyri – müəyyənliyi artdıqca, bütöv, çox mürəkkəb texniki sistemlər üzərində nəzarət 

---

Texnikanın inqilabi funksiyası 

303

məsələsinin  əhəmiyyəti də artdı. Texnikanın beynəlxalq səviyyədə idarə olunması 

problemi də meydana gəldi.  

Fransa tədqiqatçısı J. Ellül “texniki determinizm” prinsipini tənqid edərək, 

elə bir “müstəqil” sosial və siyasi qruplar yaratmağı təklif edir ki, onlar, şüurlu 

şəkildə texniki sivilizasiyanın nemətlərindən imtina etsin, texniki xaosa qarşı 

çıxa biləcək avtonom mədəniyyət yaratsın (o cümlədən, fəlsəfə, incəsənət, ənənə, 

ailə  və  şəxsi həyat formalarını  və s.). İctimai münasibətlərin antihumanist 

xarakteri, texnika və istehsalın üzərində rasional, təsiredici nəzarəti heçə endirə 

bilir. O, göstərir ki, insan bir tərəfdən insan cəmiyyətinin təşkili və  fəaliy-

yətindəki, digər tərəfdən isə texnikanın özündə (o da insan təbiətindəki qüsur və 

nöqsanların  üzündən) olan nöqsanlardan irəli gələn  çətinliklərin aradan 

qaldırılması yollarını  hələ ki, utopik quraşdırmalarda axtarır. Ellül dövləti 

texnika sahəsində əsl inqilab etməyə çağırırdı. [6, 149]  

Toffler, istehsal və istehlakın kütləviləşmə dövrünün tükənməsi vaxtının gəlib 

çatdığını göstərir, yeni texnologiyaya uyğun informasiya cəmiyyətinin 

yaranmasından söhbət açırdı. Onu daha çox düşündürən bu yeni sivilizasiyada 

milyonlarla, hətta milliardlarla insanlar üçün yerin tapılıb-tapılmaması  məsələsidir. 

Söhbət irqi, etnik, milli və dini mənsubiyyətinə görə zülmə, təqiblərə, irqi ayrı 

seçkiliyə  məruz qalan insanlardan gedir. Bu məsələnin həllini O.Toffler iqtisadi 

çevrilişin nəticələrinin yayılma sürətinin artırılmasında görür. Mədəniyyətə, əməyə, 

kişi və qadınlara, millətlərə, asudə vaxta, nüfuza və s. tamam yeni münasibət tələb 

edir.  İqtisadiyyat yeni simvol, obraz, abstraksiyalar işlətməyi, məntiqi düşüncə  və 

təfəkkürü əldə etməyi tələb edir. Əsasən inkişaf olunmalı sahələr dərk etmək bacarığı 

və  təhsildir.  İnsan yeni şəraitə  də uyğunlaşmağı bacarmalı, onu öyrənib 

qiymətləndirməli, bir neçə sahəni mükəmməl bilib, öz fərdiliyi və təşəbbüskarlığını 

ifadə etməyi bacarmalıdır. Toffler bura daha bir prosesi əlavə edir : azsaylı millət və 

xalqlar belə  şəraitdə öz tarixini bərpa etməklə, öz itirilmiş  ləyaqətini bərpa edirlər 

(keçmişi öyrənib, özündə güc və qüvvə tapmaq üçün) . 

Texnika probleminə Haydeggerin əsərlərində daim toxunulsa da, onun bu 

mövzuda  ən mühüm  əsəri, «Texnika məsələsi»dir. Bu əsər texnikanın 

dəyərləndirilməsini yeni bir bünövrə üzərinə qoydu. Texnika fəlsəfəsinin hələ çox 

gənc bir elm sahəsi olduğu  şəraitdə bu, bəlkə  də o qədər  çətin iş deyildi, lakin 

nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, əsrin əvvəllərindən başlayaraq, texnika problemini 

fəlsəfi baxımdan araşdıran  çoxsaylı  əsərlər meydana çıxmışdı. Xüsusən 1920-ci 

illərdə bilavasitə «Texnika fəlsəfəsi» başlığı ilə xeyli kitab çap olunmuşdu.  

---