264
Aminturşuların ion mübadilə xromatoqrafiyası nümunə-
nin hazırlanması və tədqiq olunan nümunədə aminturşu tər-
kibinin miqdarca hesablanması istisna olmaqla, demək olar ki,
analiz bütün mərhələlərini avtomatlaşdırmağa imkan verən
aminturşu analizatorlarının yaranması geniş populyarlıq qazan-
dı, bununla belə hesabat texnikası da, həmçinin, avtomat-
laşdırıla bilər.
Sərbəst aminturşuları
tərkibini öyrənərkən, 3-5 q miqda-
rında ət və ya balıq, 5-10 q miqdarında un və ya tərəvəz xam-
mallarının xırdalanmış çəki nümunəsini dörd-beş
dəfə, heyvani
mənşəlilər etil spirti ilə, bitki mənşəlilər isə su ilə işləyir. Bu
zaman mikroxırdalayıcıdan istifadə edilir, homogenləşdirilmiş
məhsullar isə sentrifuqalanır. Zülalları kənarlaşdırmaq üçün
məhsullardan alınan ekstraktları xloroformla işləmək olar.
Sonra sərbəst aminturşulara malik sulu faza qarışıqlardan
ion mübadiləsi qatranı ilə və ya vakuum-rotasiyalı buxar-
landırıcıda quruyanadək buxarlandırmaqla təmizlənir. Quru
qalığı aktiv turşuluğu
pH
2,2 olan natrium-sitratlı məhlulla (bu
məhlula konservant kimi fenol və kapril turşusu əlavə etmək
olar) durulaşdırılır. Kolonkada aminturşuların məhlullarını
təmizləmək üçün ənənəvi KU – 2 markalı və ya xaricdən
gətirilən Daneks –50, Zeo – Karb – 215, Zeo – Karb – 225 və
başqa markalı kationitlərdən istifadə edilir. Elektroneytral
molekul
l
ar (məsələn
,
şəkərlər) və anionlar kolonkada qalmır,
aminturşular və kationlar isə ion mübadilə qatranları tərəfindən
udulur, yəni adsorbsiya olunur.
Kolonkanı 30-40 ml su ilə yuyulur və bu yuyuntu
suyu
tullanılır, aminturşuların isə kolonkadan dəqiqədə 1 ml sürəti
ilə 50 ml 6
n. NH
4
OH məhlulu buraxmaqla elyurə
edilir, yəni
yuyulur. Aminturşular məhlulunu vakuumda və ya su hama-
mında quruyanadək buxarlandırılır, yəni 15-20 ml su əlavə
edilir və daha 2 dəfə, ammonyakın izləri yox olanadək təkrarən
buxarlandırılır.
Məhsulun aminturşu tərkibi ümumi analiz edə-
rək zülalları və peptidləri, onları təşkil edən aminturşularınadək
265
hidroliz edilir. Təqribən 50 mq-dək zülallara malik olan xırda-
lanmış məhsulun 50 ml-dək çəki nümunəsi 6 n. xlorid tur-
şusunun iştirakı ilə, 110-120
0
C istilikdə 24 saat ərzində qız-
dırmaq yolu ilə qaynaqlanmış şüşə ampulada hidrolizə məruz
qoyulur.
Soyudulduqdan sonra hidrolizat filtrlənir. Xlorid turşu-
sunu vakuum altında distillə edir (qovur), bir neçə dəfə xlorid
turşusunun iyi yox olanadək distilləolunmuş su ilə yuyulur.
Şəkil 25. Qırmızı kələmin avtomatik aminanalizatorda
alınmış aminturşu tərkibinin xromatoqramı
1 – lizin; 2 – histidin; 3 – ammonyak; 4 – arginin;
5 – asparagin turşusu; 6 – treonin; 7 – serin;
8 – qlyutamin turşusu; 9 – prolin; 10 – qlisin;
11 – alanin; 12 – sistin; 13 – valin; 14 – metionin;
15 – izoleysin; 16 – leysin; 17 – tirozin; 18 – fenilalanin;
19 – aminoyağ turşusu
266
Quruyanadək buxarlandırılmış hidrolizatı, aktiv turşuluğu
pH
2,2 olan 10 ml natrium-sitratlı bufer məhlulunda həll edir
və analiz üçün istifadə olunur.
Avtomatik aminanalizatorlar minimum əl əməyi sərf et-
məklə zülali hidrolizatların aminturşu tərkibinin və ya qida
məhsullarından çıxarılan sərbəst aminturşu qarışıqlarının
analizini həyata keçirməyə imkan verir. Elyuasiya edən bufer
məhlulları iondəyişdirici kolonkalardan, aşkarlanması α –
aminturşuların ninhidrinlə hamıya məlum olan rəng reaksi-
yasına əsaslanan aminturşular fraksiyasınal yuyur. Analiza-
torun kolonkadan kiçik sürətlə (20 – 130 ml/saat) axan mayeyə
olan adi iş rejimi zamanı buferləşdirilmiş ninhidrinli reagent
əlavə edilir və qarışığı rəngin intensivləşməsi üçün 100
0
C
istiliyə qədər qızdırılır. Maye axınının sabit sürəti şəraitində
reaksiya qarışığının boyanma intensivliyi, axarı olan kalo-
rimetrlə ölçülür və özü yazan qurğu ilə qeydə alınır (şəkil 25) .
Sınaq nümunəsindəki aminturşuların tərkibi piklərin
sahələrinə görə hesablanır, belə ki, maddə miqdarının təyinat
dəqiqliyi pikin formasından asılıdır. Daha yaxşı nəticələr, pikin
simmetriyası
H
a
u
s
formasına yaxınlaşdığı hallarda əldə
edilir. Analiz nəticələrinin etibarlılığına zəmanət məqsədilə,
fon xəttinin üzəridəki enmə hündürlüyün pikin hündürlüyünə
olan nisbəti 0,4-dən böyük olmayan piklərin sahəsini hesab-
lamaq məsləhət görülür. Pik sahələrinin hesablanmasını
sürətləndirmək üçün elektron və mexaniki inteqratorlar istifadə
oluna bilər. Sınaq nümunəsindəki aminturşuların konsentrasi-
yasının pikin hündürlüyünə görə avtomatik hesablanması
metodları işlənib hazırlanır.
Hər bir aminturşunun miqdarını mütləq vahidlərlə he-
sablamaq məqsədilə, leysinə görə kalibrləyici qrafik qurulur.
Belə ki, müxtəlif aminturşuların ninhidrinlə reaksiya məh-
sulları, aminturşuların eyni konsentrasiyasında boyanma in-
tensivliyinə görə xeyli fərqlənir, hesablanma formuluna “rəng
əmsalı” və ya “rəng çıxımı” kimi adlandırılan əmsal daxil
edilir.
267
3.10. Molekulyar-şəbəkəli xromatoqrafiya
3.10.1. Molekulyar-şəbəkəli xromatoqrafiya
üsulunun əsasları
Molekulyar-şəbəkəli xromatoqrafiya üsulu zülalları ayır-
maq üçün geniş tətbiq olunur, eyni bərabərlikdə olan yüksək
məsaməli qeyri-ion mənşəli heldən istifadə edən zaman maddə
qatışıqlarını onların molekullarının ölçülərinə görə fraksiyalara
ayırmağa imkan verir. Ayrılan maddələrin molekulları onların
ölçülərindən asılı olaraq, sərbəst (hərəkət edən) həlledici və
qabaran helin məsaməli hissəciklərin boşluğunu dolduran
hərəkətsiz həlledici arasında paylanır. Molekulların “hel şəbə-
kəsindən” keçmə sürəti, onların dənəciklərə daxil olma və
dənəciklərin tərkibində tutulub saxlanma qabiliyyətindən
asılıdır.
Başqa sözlərlə, maddənin kolonkada qalma müddəti,
diffuziya sürətinə müvafiqdir, yəni maddə molekulları onlar
üçün mümkün olan sahəyə (dənəciklərə) daxil olmağı bacar-
malıdır. Belə dənəciklərin ölçüləri və miqdarı helin canlanma
dərəcəsi ilə, yəni onun qabarma qabiliyyəti ilə müəyyən olunur.
Maye xromatoqrafiyasının daha tez-tez “hel xroma-
toqrafiyası” kimi adlandırılan bu müxtəlifliyin əsasını e k s k
l y u z i y a p r i n s i p i təşkil edir. Buna müvafiq olaraq ve-
rilən maddə üçün helin yalnız müəyyən bir hissəsi əlçatan olur,
belə ki, molekulların ölçüləri kiçik olduqca, onlar dənəciklərə
daha asanlıqla daxil olur və qabaran polimer torunda tutulub
daha möhkəm saxlanılır. Müəyyən parametrləri aşan mo-
lekullar dənəciklərin daxilinə nüfuz etmir və ilk fraksiyalarda
həlledicinin sərbəst həcmi ilə birlikdə elyurə olunur (yuyulur).
Hel dənəciklərinin daxilinə müdaxilə etmiş molekullar, onların
molekullarının ölçülərinin kiçilməsi əsasında sonrakı həlledici
fraksiyalarına görə elyurə olunurlar, belə ki, ən kiçik mole-
kullar kolonkadan sonuncu olaraq çıxır.
Dostları ilə paylaş: |