68
damcısı yerləşdirilən lövhəcik digər eyni cür lövhəciyə kip
sıxılır.
Bərk sınaq nümunələrinin hazırlanmasının geniş yayılmış
metodu, onların aşqarla birgə həb şəklində preslənməsidir.
Tez-tez məhlulda mövcud olan maddənin spektrini
çəkmək lazım gəlir. Həlledici kimi sudan, təsadüfi hallarda isti-
fadə edilir, ona görə ki, su, bir sıra spektr oblastlarında intensiv
udulma zolaqlarına malik olur. Spektral məqsədlər üçün dörd
xlorlu karbon, kükürd-karbon və xloroformdan həlledici kimi
daha geniş miqyasda istifadə olunur. CCl
4
11,9 – 14,3 mkm
(834 – 700 sm
-1
), CS
2
isə 6,0 – 7,4 mkm (1600 – 1400 sm
-1
)
oblastını istisna edir. Beləliklə, dörd xlorlu karbondakı maddə
məhlulunun spektrini, sonra isə kükürd-karbondakı maddə
məhlulunun spektrini çəkərək, məhluldakı maddənin tam
spektrini almaq olar. Xloroform daha çox udma zolağına ma-
likdir. Benzol həm yaxın infraqırmızı oblastda və həm də orta
oblastda şüalanmanı daha güclü udur.
2.3.2. İnfraqırmızı spektrlərin
oxunması (şifrlərin açılması)
Üzvi birləşmələrin infraqırmızı spektrləri tədqiq edilər-
kən, iki xarakterik oblast, yəni 1) 800 – 1400 sm
-1
oblastı və 2)
800 – 1400 sm
-1
oblastı hüdudlarından kənar oblast ayrılmışdır.
800 – 1400 sm
-1
oblastında C − C, C − N, N − O, C − O
valent rabitələri və N − H, O − H, C − H deformasiyalı rabi-
tələr meydana çıxır. Bu udulma oblastında, hətta molekulların
quruluşundakı kiçik dəyişkənliklər, spektrin xeyli dəyişilmə-
sinə səbəb olur.
800 – 1400 sm
-1
oblastının hüdudlarından kənar oblastda
üzvi birləşmələrin spektrləri ayrı-ayrı rabitələrə və ya atom
qruplarına uyğun, intensiv zolaqlara malik olur. Belə qrupların
rəqs tezliyi, onların daxil olduğu molekulların tərkibindən,
demək olar ki, asılı olmur. Məhz rəqsi spektrlərin təzahür
69
etdiyi bu oblast, qida məhsullarının tədqiqi zamanı daha tez-tez
istifadə edilir.
Maddə spektrinin məlum maddə spektri ilə müqayisə-
ləndirmə yolu ilə identifikasiyası, onun spektri haqqında ətraflı
məlumat olduğu halda mümkündür. Bununla əlaqədar olaraq,
üzvi birləşmələrin əsas qrupları üçün infraqırmızı spektrin
zolaq xarakteri üzərində dayanılır.
Bütün üzvi maddələr C − C, C − H rabitələrinə malikdir.
Karbohidrogenlər yalnız bu elementlərə malikdir və onların
rəqsi spektrləri, əsasən C − C, C − H valent və deformasiyalı
rabitələrlə şərtlənir.
C − H valentli rəqslərlə əlaqədar olan bütün udulma
zolaqları, 3200 – 2750 sm
-1
(3,1 – 3,6 mkm) oblastına təsadüf
edir. Karbohidrogenlərin 2962 sm
-1
tezliyi metilen qrupunun
asimmetrik rəqsinə uyğun gəlir, 2853 sm
-1
tezliyi isə metilen
qrupunun simmetrik valentli rəqsinə aiddir.
═ C − H etilen rabitələrinə və ═ C − H asetilen rabitələ-
rinə uyğun gələn zolaqlar, daha yüksək tezliklərə doğru dartın-
mış olur (uyğun olaraq 3000 – 3100 sm
-1
və 3280 – 3340 sm
-1
).
Asetilen törəmələrinin valentli rəqslər zolağı 3310 sm
-1
–
də asanlıqla aşkar olunur, bu oblastda o zolaqdan başqa yalnız
NH – qruplarının udulması müşahidə edilir. Təbii asetilen bir-
ləşmələri spektrin ultrabənövşəyi oblastında dəqiqliklə tədqiq
edilmişdir, lakin bu qrup birləşmələrin strukturu infraqırmızı
spektroskopiyanın köməkliyi ilə müəyyənləşdirilmişdir.
Etilen sırası udulma tezliyi doymamış mərkəzin ətrafına
doğru olduqca həssasdır. Ona görə də 3000 – 3100 sm
-1
oblastında epoksid və tsiklopropil birləşmələrin bir sıra udulma
zolaqları mövcud olur. Metoksil və aldehid qruplarının möv-
cudluğu udulma zolaqlarını aşağı tezliklərə tərəf çəkir.
C − C valentli rəqslərə uyğun gələn udulma zolaqları
1150 – 850 sm
-1
oblastında (8,7 – 11,76 mkm) olur və az inten-
sivdir. Bu qrupun deformasiyalı rəqsləri 500 sm
-1
-dən kiçik
70
tezlik oblastında olur və infraqırmızı spektrlərdə tədqiq
olunmur.
Üzvi birləşmənin (OH, C ═ O, C − O − C) molekuluna
oksigenin daxil edilməsi, infraqırmızı spektrlərdə intensiv
udulmanın yaranmasına səbəb olur. Hidroksil (OH) qrupların
mövcudluğu 3630 – 3610 sm
-1
(2,71 – 2,79 mkm) oblastında,
digər qrup və rabitə rəqslərindən azad dar zolaqların əmələ
gəlməsinə səbəb olur. Hidroksil qrupunun molekullararası və
molekuldaxili hidrogen rabitələrini yaratmasına meyilliliyi ilə
əlaqədar olaraq, maddələr qeyri-polyar həlledicilərdə məh-
lulların 0,005 M qatılığınadək həll olunarkən infraqırmızı
spektr yaxşı alınır.
Rəqsi spektrlərdə hidrogen rabitəsi çox parlaq və özü-
nəməxsus təzahür edir. Spirt qarışıqlarının analizi 8-13 mkm
oblastlarında həyata keçirilir.
Karbonil birləşmələr spektrdə C ═ O qruplarının valentli
rəqslərinin yaratdığı daha çox intensiv udulmalardan birinə
malikdir. Udulma vəziyyətinə və intensivliyinə müxtəlif amil-
lərin təsiri kifayət qədər yaxşı öyrənilmişdir. Müxtəlif üzvi
birləşmələrin karbonil udulmasının tezliyi, ətraf qrupların
quruluşu ilə təyin edilir. Bütün tip karbonil birləşmələrin
spektrləri 1900 – 1580 sm
-1
(5,26 – 6,33 mkm) oblastında udul-
ma ilə xarakterizə olunurlar. Bu zaman karbonil birləşmələrinin
hər qrupu ensiz tezlik intervalına malik olur. Məsələn, sadə
üzvi karbonil birləşməsi – qarışqa aldehidi 1745 sm
-1
(5,73
mkm) rəqs tezliyinə, yağ turşularının aldehidi isə – 1740 –
1720 sm
-1
(5,75 – 5,84 mkm) rəqs tezliyinə malikdir.
Məlumdur ki, karbonil qrupuna ikiqat rabitənin daxil
edilməsi bütün tip rabitələr üçün C ═ O valentli rəqslərin tez-
liyini 20 – 30 sm
-1
qədər azaldır. Karbonil qruplarında turşular
üçün karboksil qruplarının mövcudluğu, aldehidlərlə müqa-
yisədə C ═ O valentli rəqslərin tezliyində əsaslı dəyişkənlik
yaratmır.
Dostları ilə paylaş: |