Microsoft Word epos nesr problemler
Yüklə 1,24 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər
- Muxtar Kazımoğlu __________________________________
_______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 71 tanınır. Keçəl Fatmanı hər yerdə Göyçək Fatma kimi qələmə verməkdən ötrü ögey ana dəridən-qabıqdan çıxır, müxtəlif tədbirlərə al atır. Belə tədbirlərdən biri Göyçək Fatmanı toya-düyünə buraxmamaqdır. Padşah oğlunun toyuna gəlib öz gözəlliyi ilə diqqəti cəlb etməsin deyə Göyçək Fatmaya çətin iş tapşırılır: “Analıx bir çanax darını yerə töküb, bir boş cam qoydu, dedi: – Mən gələnə kimi bu darını yığarsan çanağa, bu camı da göz yaşınnan doldurarsan, əgər dediklərimi eləməsən, vay gününə” (6, 23). Göyçək Fatma sehrli qüvvələrin köməyi ilə nəinki çətin işin öhdəsindən gəlir, həm də gözəl libas, qızıl başmaq geyib padşah oğlunun toyuna gedir. Toydan qayıdanda bir tay qızıl başmağın çaya düşməsi və həmin başmağın padşah oğlunun rastına çıxması ögey ananı daha da fəallaşdırır. Padşah oğlunun Göyçək Fatmaya vurulduğunu görən ögey ana Keçəl Fatmanı Göyçək Fatma ilə əvəz etmək qərarına gəlir: “Fatmanın analığı paxıllığınnan az qaldı çatlasın, odu ki, Fatmanın əl-ayağını kəndirnən bağlayıb saldı təndirə, üstünü də örtdü. Öz qızı Keçəl Fatmanı da bəzəndirib qoydu Göyçək Fatmanın yerində. Yen- gələr, sağdışlar, soldışlar gəldilər ki, qızın başını bəzəyib aparsınlar, gördülər ki, qız o qız deyil. Dedilər: – Ay balam, bu qız niyə belə qaralıb? Qızın anası nırx deyib durdu ki, elə həmən Göyçək Fatmadı, günün altında durub, gün qaraldıb. Yengə tez başmağı gətirib qızın ayağına taxdı, gördü yox, olmadı… Yengə qızın tez başına baxıb gördü Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 72 qart keçəldi” (6, 25). Ögey ananın Göyçək Fatmanı Keçəl Fatma ilə əvəz etmək işində birinci cəhd beləcə boşa çıxır. Göyçək Fatma padşah oğluna ərə gedir. Amma ögey ana sakitləşmək, taleyin hökmü ilə barışmaq istəmir. Və qızına fitnə-fəsad təlimi keçib onu saraya – Göyçək Fatmanın yanına göndərir. Göyçək Fatmanı itələyib çaya yıxan Keçəl Fatma dər- hal saraya can atır: “Keçəl qız Fatmanın paltarını geyinib oğlanın evinə gəldi. Axşam oldu, qız üz- gözünü gizlədə-gizlədə bir təhər gecəni saldı. Yatmax vaxtı gələndə oğlan gördü ki, Fatmanın saçı əlinə dəymir. Odu ki, dedi: – Ay Fatma, sənin saçın heç gözümə dəymir. Qız dedi: – Başımı yumuşam deyin yığılıb bir yerə, sabah quruyar, genə uzanar” (6, 26). Göründüyü kimi, yalançı qızın fəaliyyətində köməkçi obraz mühüm rol oynayır və nağılda yalançı qıza aid bir çox hərəkətlər eyni zamanda köməkçi obrazın hərəkətləri kimi təqdim olunur. Bu hərəkətlər sırasına, söz yox ki, yalançı qızın sonda uduzması da daxildir. Yalançı qız sonda uduzursa, bu, o deməkdir ki, onun köməkçisi də uduzur. Yalançı qız sonda cəzalanırsa, demək, onun köməkçisi də cəzalanır. Təsadüfi deyil ki, qeyri- adi mənşəli qız və yalançı qəhrəmandan bəhs edən “İncilər saçır, güllər açır” nağılında (2, 143-155) yalançı qızla birlikdə onun anası da dəli qatırın quy- ruğuna bağlanır. Bildiyimiz kimi, folklorda baş qəhrəmanın köməkçisi, əsasən, müsbət obraz olur və o, baş _______________________________ Epos. Nəsr. Problemlər 73 qəhrəmanla eyni bir funksiyanın daşıyıcısı kimi təqdim edilir. Belə olduğu halda, qeyri-adi mənşəli qız və yalançı qəhrəman sərgüzəştlərindən bəhs edən süjetlərdə köməkçinin (ögey ana, bibi, dayə və başqalarının) mənfi planda təqdim olunması folklor poetikasına uyğun bir motiv sayılmalıdırmı? Əlbəttə, sayılmalıdır. Məsələ burasındadır ki, qeyri-adi mənşəli qız və yalançı qəhrəman süjetlərində ögey ana, bibi, dayə və s. kimi obrazlar şəri təmsil edən obrazların köməkçiləridir. Şəri təmsil edən obrazların köməkçiləri, təbii ki, müsbət yox, mənfi obrazlar kimi təqdim edilməlidir və belə də təqdim edilir. Aydınlaşdırılması vacib olan məsələlərdən biri yalançı qəhrəmanın genezisi məsələsidir. Təəssüf ki, bu məsələ folklorşünaslıqda diqqətdən kənarda qalıb. Yalançı qəhrəman probleminə ötəri toxunan V.Y.Propp belə hesab edib ki, bu obraz nə tarixi gerçəklikdən, nə mərasimlər, inamlar aləmindən, nə də miflərdən doğulub. Görkəmli folklorşünasın fikrincə, bu obrazı biz sırf nağıl obrazı, nağılın öz bət- nindən doğulan obraz hesab etməliyik (9, 338). V.Y.Proppun bu fikirləri ilə razılaşmaq çətindir. Əvvəla, ona görə ki, yalançı qəhrəman heç də yalnız nağıl üçün səciyyəvi deyil və bu obraz folklorun başqa janrlarında da özünəməxsus yer tutur. İkinci tərəfdən isə yalançı qəhrəman heç də mifoloji düşüncədən kənarda qalan obraz deyil və bu obrazın da bir çox digər folklor personajları kimi, arxaik görüşlər sistemi ilə qırılmaz əlaqəsi var. Yalançı qəhrəmanın arxaik Muxtar Kazımoğlu __________________________________ 74 görüşlər sistemi ilə əlaqəsindən danışmazdan qabaq bu obrazın nağıldan başqa daha hansı janrlar üçün səciyyəvi olmasına diqqət yetirmək lazım gəlir. Yalançı qəhrəmana nağıllardan əlavə, dastanlar və xalq dramlarında da rast gəlirik. Xalq dramlarında rast gəldiyimiz yalançı qəhrəman (məsələn, “Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş” adlı xalq dramındakı tənbəl qardaş) komik yöndə təqdim olunur və bu obrazdan ayrıca bir yazıda danışmağı daha məqsədəuyğun hesab edirik. Dastanlarda rast gəldiyimiz yalançı qəhrəmanlar isə ciddi yöndə təqdim olunur və həmin obrazlardan məhz bu yazı çərçivəsində bəhs etməyi vacib bilirik. Təsadüfi deyil ki, biz yalançı qəhrəman nümunələri sırasında, yeri gəldikcə, Yalançı oğlu Yalancığa – “Dədə-Qorqud” eposunun obrazlarından birinə az-çox toxunmuşuq. Belə obrazın bəzi başqa dastanlar üçün də səciyyəvi olduğunu əsaslandırmaq üçün “Aşıq Qərib” dastanındakı Güloğlan və Şahvələd obrazlarına nəzər salmaq yerinə düşər. Bizim folklorşünaslıqda “Bamsı Beyrək boyu” ilə “Aşıq Qərib” dastanı “ər arvadın toyunda” süjeti baxımından əsaslı elmi müqayisəyə cəlb olunub (8). Təzədən geniş müqayisəyə ehtiyac görmədən “Aşıq Qərib” dastanındakı Güloğlan və Şahvələd obrazları ilə “Dədə Qorqud” dastanındakı Yalançı oğlu Yalancıq obrazının oxşarlığını qısaca da olsa, xatırlatmaq istəyirik. Qeyd etməyi vacib bilirik ki, Yalançı oğlu Yalancıqda gördüyümüz yalançı qəhrəman funksiyası Yüklə 1,24 Mb. Dostları ilə paylaş:
|