Microsoft Word geosiyaset son doc
Yüklə 21,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
218
na qədərki dövrü (1682-1880) rus tarixinin geosiyasi dövrləş- məsinin növbəti mərhələsi kimi dəyərləndirirlər. Həmin dövrdə Rusiya əhalisinin sayı, ərazisinin ölçüləri və digər strateji meyarlarına görə Avropanın güclü imperiyalarından biri olur. XVlll əsrin başlanğıcında, dünya müstəmləkəçilik hərəka- tının vüsət aldığı bir dövrdə Rusiyanın genişlənməsi və aparıcı Avropa dövlətlərindən biri kimi çıxış etməsi Avropanın geo- siyasi vəziyyətini tamamilə dəyişdi. Çünki Rusiya nəinki təkcə öz sərhədlərini Avrasiyanın Şimal və Cənub istiqamətində xey- li genişləndirdi, Orta Asiya və Qafqazı işğal etdi, həm də İngil- tərənin müstəmləkəsi olan Hindistanı ələ keçirmək niyyətinə düşdü, Cənubi Asiyaya doğru hərəkətə başladı. Sözsüz ki, Rus imperatoru l Pavelin Hindistanı işğal etmək arzusunun həyata keçməsi qeyri-mümkün idi və daha çox avantürist xarakter da- şıyırdı. Lakin bu cür niyyətlər Avropanın böyük imperiyalarına gələcək rus təhlükələri haqqında ciddi siqnal verirdi. Ruslar Avrasiyanın cənub hissələrini- Xəzər bölgəsini ilk dəfə 1722-1723-cü illərdə ələ keçirməyə başlayırlar. Xəzər bölgəsinin xüsusi geosiyasi və hərbi geostrateji əhəmiyyətini də onlar ilk dəfə məhz bu bölgənin Dərbənd, Quba, Bakı və Gilan kimi şəhərlərini, eyni zamanda Şirvanın bir hissəsini, Araz və Kür çayları arasındakı torpaqları, Terek çayının sahil- lərini, ələ keçirəndən və Cənubi Qafqazın böyük bir hissəsinə sahib olandan sonra dərk edirlər. Həmin dövrdə İran və Türki- yənin davamlı hərbi həmlələrindən sonra rus ordusu 1724-cü ildə Kür-Araz çayları arasında dayandırılır və sülh danışıqla- rına getməyə məcbur edilirlər. 1724-cü ildə Osmanlı ilə bağ- lanmış sülh müqaviləsinə müvafiq olaraq, Rusiyanın Qafqaz- dakı yeni sərhədləri Kür-Araz sahilindən başlayıb Xəzərin cənub-qərb hissəsini əhatə edir. XIX əsrin 70-ci illərində ruslar ingilis müstəmləkəçiliyinin zəifləməsindən istifadə edib Xəzə- rin Asiya hissəsinə, xüsusən Orta Asiyaya yürüşlərə başlayır və yerli xanlıqların daxili çəkişmələrindən yararlanaraq, qısa
ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÍ ÝÅÎÑÈÉÀÑßÒÈ
219
müddətdə bu əraziləri işğal edirlər. O zaman İran əraziləri istis- na olmaqla, demək olar ki, ruslar bütün Xəzərətrafı hövzəyə sahib olur və geosiyasi cəhətdən mühüm əhəmiyyət daşıyan bu məkanı İranla öz aralarında bölüşərək, qapalı bir dairəyə çevirirlər. Ümumiyyətlə, XVIII-XIX əsrdə ruslar bütün Cənubi Qafqazı və Xəzərin cənub-qərb bölgələrini ələ keçirirlər. l Aleksandrın hakimiyyəti illərində (1801-1825) Rus im- periyası öz gücünü və geosiyasi məqsədlərini daha açıq şəkildə nümayiş etdirməyə başlayır. Fransız qoşunlarının məğlub edilməsində və 1815-ci il Vyana Konqresinin çağırılmasında həlledici rol oynamış Rusiya dünyanın böyük imperiya dövlət- ləri ilə rəqabət aparmağa başlayır və öz geosiyasi ambisiyala- rını, müstəmləkəçilik siyasətini getdikcə daha açıq formada reallaşdırmağa başlayır. Rusiyanın geosiyasi hədəfləri sırasın- da Fars körfəzi ətrafını və İranın himayəsində olan əraziləri iş- ğal etmək, Qara dəniz sahillərini, Aralıq dənizindəki əhəmiy- yətli boğazları ələ keçirmək və s. xüsusi yer tuturdu. Rusiya bu məqsədlərin bir qisminə əsrin əvvəlində İranla apardığı iki müharibə nəticəsində nail olur, lakin 1854-cü ildə Avropa döv- lətlərinin də Türkiyəyə yaxından köməyi ilə Krım müharibə- sində ciddi məğlubiyyətə uğrayır. Rusiyanın Krım müharibəsində Osmanlı imperiyasına qarşı müharibədə (əslində Avropanın birləşmiş qüvvələrinə qarşı) biabırçı məğlubiyyəti bu ölkənin geostrateqlərini uzun müddət rahat buraxmırdı. Xüsusən, türklərin Bizans imperiya- sına məxsus pravoslav-xristian Avropasını, Balkan slavyanla- rını, Cənub-Şərqi Avropanı öz hakimiyyəti altına alması bu torpaqları ələ keçirmək niyyətində olan rusları ciddi narahat edir. Türklərin Qafqaz və Qara dəniz ətrafındakı müstəmləkə- lərini, Avropa və Asiya arasındakı dəniz boğazlarını, o cüm- lədən Fars körfəzində işğaldan kənarda qalan digər torpaqları ələ keçirmək onların geosiyasi və geostrateji hədəfləri sırasın- ßËÈ ÙßÑßÍÎÂ
220
da ən mühüm vəzifələr hesab olunurdu. XlX əsrin ortalarından etibarən rus qoşunları Sibir və Uzaq Şərqə, Qafqaz və Orta Asiyaya, o cümlədən Cənubi Qafqaza üz tuturlar və təxminən 70 il müddətinə bu torpaqları tamamilə ələ keçirirlər. XX əsrin əvvəllərindən Rusiyada kapitalizmin inkişafı ilə dövlətin yeni-yeni ərazi, xammal və digər iqtisadi resurs tələ- batlarının ortaya çıxması ilə Avrasiyada yeni geosiyasi reallıq- lar meydana gəlməyə başlayır. Xüsusən, l Dünya müharibəsi ərəfəsində Rusiya sənayesi və iqtisadiyyatı üçün yaranan xam- mal və ucuz işçi qüvvəsi ehtiyacları bu dövləti geosiyasi, geo- iqtisadi və hərbi-geostrateji cəhətdən daha ciddi regional və beynəlxalq fəaliyyətə sövq edir. Öz geosiyasi ambisiyalarının nəticəsi olaraq bu dövlət 1914-18-ci illərdə Antanta tərəfindən Birinci Dünya müharibəsinə qoşulur və onun əsas iştirakçıla- rından birinə çevrilir. 20-dən artıq dünya dövlətini və planetin milyard yarım əhalisini əhatə edən bu müharibə Avropa və Avrasiyanın bütün əsas ölkələrini, geostrateji oyunçularını yeni hərbi-siyasi doktrinalar hazırlayıb həyata keçirməyə sövq edir. Avrasiyanın əhəmiyyətli bölgələrindən hesab olunan Xə- zər hövzəsinin ikinci dəfə Rusiya və dünya üçün xüsusi geosi- yasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji məkana çevrilməsi də məhz kapitalizmin inkişafı dövrünə- XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Həmin dövr həm də Bakı neftinin kəşf olunması və neft məhsullarının dünyada kapitalizmin inkişafı məqsədilə istifadəsinin genişlənməsı ilə xarakterizə olunur. O vaxtdan başlayaraq SSRİ-nin yaranmasına qədərki dövrdə Bakı və Xəzər hövzəsi özünün zəngin neft yataqları ilə məşhurlaşır və həm Rusiya, həm də dünya geosiyasi güclərinin diqqət mərkəzinə çevrilir. Xüsusilə, I Dünya müharibəsi ərəfəsində Xəzər hövzəsi, Bakı nefti və onun dünya bazarlarına daşınma- sında istifadə olunan bölgənin Batumi kimi liman şəhərlərinə sahiblik uğrunda mübarizəsi transmilli bir məsələyə çevrilir. Yüklə 21,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|