Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
86
 
 
 
 
Bu formanın qədim uyğur dilində  də  işləndiyini 
göstərən D.M.Nasilov “ümumi zaman mənasına görə     
-juq şəkilçili keçmiş zaman formasının nitq anına qədər 
baş vermiş hərəkəti”
1
 ifadə etdiyini bildirmişdir
. 
“Genel Türkçe y-`nin Tuva ve Hakas lehçelerinde 
ç-`ye döndüğü göz önünde bulundurulunca bu ekin Eski 
Uygurcada işlek olarak kullanılan -yUK`tan geldiği ka-
bul edilebilir. Gerek Eski Uygurcadaki –yUK eki gerek 
Tuva ve Hakasçadaki -CIK eki, Türkiye Türkçesindeki -
mIş işlevinde kullanılmaktadır”
2
. Bu forma nisbi fəallı-
ğını yalnız xakas dilinin kaçin dialektində saxlayır
3
. 
Müasir xakas dilində -çıx forması keçmiş zaman məna-
sında qətilik və nəticəlik çalarları ifadə edir. -çıx forma-
sı  bəzi məqamlarda  -ğan formasına, bəzi məqamlarda 
isə -dı formasına yaxın məna ifadə etdiyindən onun -dı 
və  -ğan  şəkilçili keçmiş zaman formalarından fərqini 
göstərmək çətindir
4
.  
Türk dillərində nadir sayılan və zaman formasını 
əmələ  gətirən  şəkilçilərdən biri də  -çaŋ/-çeŋ, -caŋ/-ceŋ 
şəkilçisidir. Bu şəkilçi müasir türk dillərindən xakas və 
şor dilləri üçün xarakterikdir.  
                                                 
1
 Насилов Д.М.Прошедшее время на –jük/juk в древнеуйгурском языке и его 
рефлексы  в  современных  языках.//Тюркологический  сборник.  М., «Наука». 
Главная 
редакция 
восточной 
литературы, 
К 
шестидесятилетию 
А.Н.Кононова. АH СССР Институт народов Азии, 1966, с. 93.  
2
 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri. Fiil. Basit çekim. Ankara, TDK 
Yayınları, 2006, s. 116. 
3
 Грамматика хакасского языка. Москва, «Наука», 1975, с. 222. 
4
 Yenə orada. s. 221 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
87
 
 
 
 
Xakas dilində  -çaŋ/-çeŋ, -caŋ/-ceŋ,  şor dilində       
-çaŋ/-çeŋ  formalarında təzahür edir. -çaŋ/-çeŋ  şəkilçisi 
xakas dilində “adi keçmiş zaman” formasını əmələ gə-
tirməyə xidmət edir.  
Şor dilində isə bu zaman forması “keçmiş-indiki 
zaman” adlandırılır. Bu forma adətən keçmişdə baş ver-
miş, dəfələrlə  təkrarlanan hərəkəti ifadə etmək üçün 
işlədilir: 
                          xakas                 şor 
tək    I şəxs       itçeŋmin         alçaŋmın 
        II şəxs      itçeŋzin          alçaŋzıŋ 
        III şəxs     itçeŋ               alçaŋ 
cəm   I şəxs      itçeŋmis           alçaŋmıs 
        II şəxs      itçeŋzer            alçaŋzar 
       III şəxs      itçeŋner           alçaŋnar 
Türk dillərində nadir təsadüf olunan və keçmiş za-
manı ifadə edən  şəkilçilərdən biri -atın, -etin  şəkilçisi-
dir. Araşdırdığımız müasir türk dillərindən yalnız qazax 
dilində müşahidə olunur. Məsələn: 
tək                         cəm 
I şəxs   men  jaz-atın-mın     biz  jaz-atın-bız 
II şəxs  sen   jaz-atın-sıŋ        sender  jaz-atın-sıŋdar 
II şəxs  siz    jaz-atın-sız      sizder   jaz-atın-sızdar            
III şəxs   ol  jaz-atın            olar  jaz-atın 
1
 
Türk dillərinin ayrı-ayrı qrupları üzrə felin keçmiş 
zamanlar sistemini aşağıda təqdim etdiyimiz cədvəllər 
aydın nümayiş etdirir. 
                                                 
1
 Основа глагола. Глагол изъявительного наклонения. 
http://www.balkaria. info/dictionaries/tatar/stya/6.html   

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
88
 
 
 
 
 
§3. İndiki zamanın morfoloji əlamətləri 
Araşdırdığımız müasir Azərbaycan, türk, qaqauz, 
başqırd, qumuq, karaim, kazan-tatar dillərində indiki za-
manın yalnız bir formasına təsadüf olunur və təbii ola-
raq yalnız bir morfoloji əlamətlə formalaşdığına görə bu 
dillərin  əksəriyyətində indiki zaman forması  indiki 
zaman termini ilə verilir. 
Eyni dil qrupuna daxil olmasına baxmayaraq oğuz 
qrupu türk dillərində indiki zamanı  əmələ  gətirməyə 
xidmət edən  şəkilçilər bir-birindən tamamilə  fərqlənir. 
Belə ki, Azərbaycan dilində  -ır, -ir, -ur, -ür  şəkilçisi, 
türk dilində  -yor  şəkilçisi, türkmən dilində  -yar, -yər 
şəkilçisi, qaqauz dilində  -er, -yer  şəkilçisi felin indiki 
zamanını  əmələ  gətirir. Bunu aşağıdakı nümunələrdən 
də aydın görmək olar: 
           Azərbaycan     türk          türkmən     qaqauz 
Tək   I ş.  yazıram    okuyorum  bilyərin     gezerim 
         II ş.  yazırsan  okuyorsun   bilyərsiŋ    gezersin 
        III ş.  yazır       okuyor         bilyər        gezer 
Cəm I ş. yazırıq      okuyoruz      bilyəris       gezeriz 
       II ş.yazırsınız  okuyorsunuz bilyərsiŋiz gezersiniz          
      III ş.yazırlar      okuyorlar      bilyərlər    gezerlär 
Azərb.:- Bircə  dəqiqəliyə  dəhlizə  çıxmağınızı  xa-
hiş edirlər  (H.Abbaszadə, Hündür hasar arxasında); - 
Əməliyyat tapşırığında göstərilənlərin hamısına son 
dərəcə  dəqiqliklə  əməl edirik. Bütün fərziyyələr boşa 
çıxır(M.Qacar, Metroda terror); türk:Enver –Kocanızla 
konuştuklarımı sizin de duymanızı istedim...Kocanızın 

---