Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
43
müavinləri V.P.Potyomkin və V.Q.Dekanozov, Ankaradakı Sovet səfiri Terentiev, Türkiyə tərəfindən isə Moskvadakı səfir Ali Haydar Aktay iştirak edirdi (11). Ali Haydar Aktay peşəkar diplomat idi. Ölkəsinin Bolqarıstandakı səfirliyində, Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi aparatında iş təcrübəsi var idi. 1933-39-cu illərdə Yuqoslaviyada Türkiyə diplomatik korpusuna rəhbərlik etmişdi. 1939-cu ildə isə A.H.Aktay Moskvaya səfir təyin edilmişdi və bu vəzifədə Zekayi Apaydını əvəz etmişdi (12). Oktyabrın 1-də görüş başlayan kimi ilk olaraq V.Molotov danışıqların yubanma səbəbləri haqqında izahat verdi. Ş.Saracoğlu isə öz növbəsində bunu başa düşdüyünü və eyni zamanda Stalinin iştirakı ilə danışıqların davam etdirilməsinin onun üçün şərəf olduğunu bildirdi. V.Molotov öz izahatında qeyd etdi ki, biz qarşılıqlı yardım haqqında ingilis- fransız-türk paktının layihəsi ilə tanış olduq. Biz eyni zamanda bu müqavilənin maddələrini çox diqqətlə öyrənməyə çalışdıq. Belə bir qənaətə gəldik ki, bizim üçün bütövlükdə sənədin təyinatı, Türkiyənin İngiltərə və Fransa ilə bağladığı qarşılıqlı yardım haqqında paktın bilavasitə kimə qarşı yönələcəyi axıra qədər aydın deyil. Biz bilmək istəyirik Türkiyə ingilis və eyni ilə fransızlarla danışıqlar aparmaq zərurəti ilə nə dərəcədə bağlıdır və Türkiyə bu danışıqlarda nə qədər dərinə gedib, biz eyni zamanda bilmək istərdik Türkiyə hökuməti bu paktın bağlanmasını nə dərəcədə özü üçün vacib sayır və yaxşı olmazdımı ki, bu pakt bağlanmasın. Sonra Molotov izah etdi ki, "İndiki dövrün şəraiti və şərtləri bu pakt haqqında danışıqların başlandığı 1939-cu ilin yazındakı şəraitdən fərqlənir. Bütün bunlar aşağıdakı səbəbdən bizi maraqlandırır: elə bir an gəlib çata bilərmi ki, Türkiyə SSRİ-yə münasibətdə qərəzkar mövqeyə yuvarlansın, xüsusən ona görə ki, bizim ehtiyatlı olmağımız üçün müəyyən simptomlar mövcuddur" (13). Rus alimi B.Potsxveriya haqlı olaraq göstərir ki, məsələnin belə qoyuluşunda əslində Sovetlərin mövqeyi ilə Almaniyanın mövqeyi üst-üstə düşürdü (14). Ş.Saracoğlu V.Molotovun qaldırdığı məsələlərə cavab olaraq bildirdi ki, bizim tərəfimizdən təqdim edilmiş paktın layihəsində hər şey yetərincə aydındır. Sənədin mətnində birbaşa göstərilir ki, bu pakt konkret olaraq heç kəsə qarşı deyildir, lakin eyni zamanda bütövlükdə hər hansı təcavüzkara qarşıdır. Sənədə əlavə olunmuş şərtə görə, bu pakt SSRİ-yə qarşı istifadə edib bilməz. Ş.Saracoğlu qeyd etdi ki, üç ölkə artıq paktı imzalama mərhələsinə çatmışdır. Əlbəttə, bu hazırlıq mərhələsində dünyada çox şey dəyişib, lakin Türkiyənin təhlükəsizliyinə gəldikdə, bu məsələdə heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Hər ehtimala qarşı Aralıq dənizi və Balkanlarda müharibə başlanarsa, İngiltərə, Fransa və Türkiyənin öhdəlikləri nəzərə alınmışdır. İngiltərə və Fransa ilə paktların imzalanıb-imzalanmaması haqda, mən heç bir qəti söz deyə bilmərəm. Lakin bu paktlar imzalansa, biz onlardan çətin ki, imtina edə bilək" (15).
44
Əlbəttə, İngiltərə və Fransa ilə qarşılıqlı yardım haqqında pakt ideyası beynəlxalq vəziyyətin gərgin bir məqamında meydana gəlmişdi. Rumıniyaya Alman ultimatumu elan edildikdə, Albaniya məsələsi meydana çıxdıqda və Korfu üçün təhlükə yarandıqda ingilislər türklərdən "nə etmək fikrində olduqlarını" soruşdular. Türkiyə Sovet hökumətinə ingilislərin təklifi haqqında məlumat verdi və Moskvadakı səfirə tapşırdı ki, SSRİ-nin bu istiqamətdə nə düşündüyünü öyrənsin. Bu hadisədən üç-dörd gün sonra İngiltərə rəsmi qaydada Türkiyəyə öz təkliflərini çatdırdıqda Ankara cavab verdi ki, onların mövqeyi Sovet İttifaqının paktda iştirakından, onun fəaliyyət dairəsmin məhdudlaşdırılmasından, İngiltərə tərəfindən Türkiyəyə iqtisadi kömək göstərilməsindən asılı olacaq. Bu zaman xarici işlər komissarının müavini Potyomkinin Ankaraya səfəri oldu və əlverişli şəraitdə mümkün olan müxtəlif detallar haqqında danışıqlar aparıldı. Həmin danışıqların gedişində Sovet İttifaqının ingilis və fransızlarla müqavilə bağlayacağı halda, Türkiyənin də İngiltərə və Fransa ilə pakt bağlaya biləcəyinə işarə edildi. Türkiyə ilə Sovet İttifaqı arasında qarşılıqlı yardım haqqında paktın müxtəlif detalları Ankaradakı səfir Terentievlə Türkiyə Xarici işlər Nazirliyi arasında aparılmış danışıqlarda müzakirə edildi və bütün bunlardan sonra Türkiyə üç maddəni özündə əks etdirən qarşılıqlı yardım haqqında paktın layihəsini Sovetlərə təklif etdi. Bu təklifə uyğun olaraq Sovet hökuməti Ş.Saracoğlunu Moskvaya dəvət etdi ki, qarşılıqlı pakta aid bütün məsələləri müzakirə edib razılığa gəlsinlər. İ.Stalin və V.Molotovla danışıqlarda Ş.Saracoğlu qeyd etdi ki, mənə görə Sovet-Türkiyə paktı yalnız bizi deyil, bizim dostlarımızı da, yəni SSRİ- ni də maraqlandırır. Hətta hücum etməmək barədə Sovet-Alman paktının 4-cü maddəsini nəzərə almaqla belə mən düşünürəm ki, SSRİ ilə Türkiyə arasında müqavilə bağlanması üçün heç bir maneə yoxdur. Müqavilə həm də ona görə sülh aləti olacaqdır ki, bizim ingilislərlə sazişimizdə Sovetlərlə bağlı şərt vardır. Anoloji olaraq belə bir şərt görünür qarşılıqlı yardım haqqında Sovet-Türkiyə paktında da olacaqdır. Daha sonra Ş.Saracoğlu əlavə etdi ki, mən istəmirəm bizim ölkələrimiz arasında paktın xeyrinə olan tezisi Sizin qarşınızda daha da gücləndirim, madam ki, Sovet rəhbərliyi beynəlxalq vəziyyəti məndən daha yaxşı bilir (16). Ş.Saracoğlunun geniş izahatı Sovetlər tərəfindən aydın cavab tələb edirdi və belə bir "cavabı" V.Molotov verdi. O dedi: "Bu Sovet-Türk paktı kimin əleyhinə istiqamətlənəcək? Biz Almaniyanın əleyhinə pakt bağlaya bilmərik, İtaliyanın əleyhinə - o da Almaniyanın müttəfiqidir, Bolqariyanın əleyhinə - o ki, Türkiyəni hədələmir" (17). SSRİ ilə Türkiyə arasında danışıqlara toxunan tanınmış rus tarixçiləri A.Danilov və A.Pıjikov doğru olaraq yazırlar: həmin vaxt aydın oldu ki, SSRİ başlanmış müharibədə Türkiyəyə heç bir təminat verməyi arzu-
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|