Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
59
yayılcaqdır; üçüncüsü isə, ittifaq müqaviləsinə əlavə olaraq imzalanmış ikinci protokola görə Türkiyənin müharibəyə girməsi ölkəni Sovetlərlə münaqişəyə cəlb edə bilər. Bu dəlilləri əsas gətirərək Türkiyə müharibədən kənarda qalmağa qərar verdi. Belə qərar qəbul edilməsinə yüksək rütbəli və vəzifəli hərbçilərin də ciddi təsiri olmuşdu. Sovet gizli məlumatlarında Baş qərargah rəisi marşal F.Çakmakın müharibəyə girməyin əleyhinə olduğu qeyd edilir. Sovet məlumatlarına əsasən, orduda böyük şəxsi nüfuzuna arxalanaraq marşal Çakmak Türkiyə xarici siyasətinə həlledici təsir göstərmək imkanlarına malik idi. Sovet tərəfi marşal Çakmakın müharibəyə girməyin əleyhinə çıxış etməsini guya onun türk ordusunun zəif olmasını başa düşməsi ilə izah etsə də, əslində Türkiyə yüksək rütbəli hərbçilərinin müharibə əleyhinə yönəlmiş mövqeyi həmin dövrün siyasi şəraitinin düzgün qiymətləndirilməsi ilə bağlı idi (51). Məsələ burasında idi ki, Fransa təslim olduqdan sonra Türkiyənin neytral qalması İngiltərə üçün də əlverişli idi. Bir tərəfdən, İngiltərə Türkiyəni zəruri hərbi ləvazimatla təchiz edə bilmirdi, digər tərəfdən Türkiyənin bitərəfliyi Almaniyanın Balkanlar vasitəsi ilə Fars körfəzinə doğru yolunu bağlayırdı. Öz növbəsində Sovet İttifaqı da həmin dövrdə Türkiyənin müharibəyə daxil olmasında maraqlı deyildi. Almaniya ilə müttəfiqlikdən əlavə, bir tərəfdən müharibənin Yaxın Şərqə yayılması SSRİ-nin təhlükəsizliyi üçün narahatlıq yaradar, digər tərəfdən isə Türkiyənin müharibəyə daxil olması Sovet İttifaqının Bessarabiya və Şimali Bukovina ilə bağlı planlarına maneçilik törədə bilərdi. Almaniya ilə imzalanmış gizli protokollara uyğun olaraq Sovet İttifaqı 26 iyun 1940-cı ildə Bessarabiyanın SSRİ-yə qaytarılmasını və Şimali Bukovinanın isə verilməsini Rumıniyadan tələb etdi. Bir gün sonra Rumıniya hökuməti bu məsələləri dostcasına müzakirə etməyə hazır olduğunu bildirdi. Bununla yanaşı, Rumıniya hökuməti Sovet tələbinə münasibətlərini öyrənmək məqsədilə Almaniya, İtaliya, Yuqoslaviya, Yunanıstan və Türkiyəyə müraciət etdi. Bu ölkələrdən bəziləri Rumıniya hökumətinə tövsiyə etdi ki, Sovet İttifaqının Rumıniyaya qarşı ərazi iddiaları məsələsini dinc yolla tənzim etsin. Belə mövqe tutanlardan biri də Türkiyə idi. Türkiyənin Buxarestdəki səfiri Abdullah Sübhi Tanriover 1931-ci ildən Rumıniyada diplomatik korpusa rəhbərlik etdiyindən Rumıniya siyasi dairələrində yetərincə tanınan bir diplomat idi. Sovet gizli sənədlərində onun Baş nazir və xarici işlər naziri Mixail Antonesku də xüsusi yaxınlığı qeyd edilir. Diplomatik kanallarla alınan məlumatlarda göstərilirdi ki, A.S.Tanriover M.Antonesku ilə söhbətdə SSRİ də müharibənin Rumıniyanın maraqlarına uyğun olmadığını bildirmişdi. A.S.Tanriover tövsiyə etmişdi ki, güclü və qüdrətli Rusiya hər zaman Rumıniyanın qonşusu olacaqdır, müharibədən qaçmaq üçün hansısa yolu
60
axtarıb tapmaq lazımdır. O, Rumıniyanın Bessarabiyadan imtina etməsini də mümkün yollardan biri sayırdı (52). İyun ayının 27-də SSRİ ikinci dəfə Rumıniyadan mövqeyini açıq şəkildə bildirməyi tələb etdikdə, Buxarest ertəsi gün 51 min kv.km ərazisi və 4 milyona yaxın əhalisi olan Bessarabiya və Şimali Bukovinanı Sovet İttifaqına verməklə razılaşmalı oldu. Nəzərə almaq lazımdır ki, Bessarabiyadan fərqli olaraq Şimali Bukovina əvvəllər heç vaxt Rusiya imperiyasının tərkibində olmamışdı. Rumıniyaya münasibətlə bağlı hələ 1934-cü ilin fevralında Balkan paktı imzalanan zaman Sovet İttifaqı Türkiyə hökuməti ilə yazışmalar aparırdı. Bu yazışmalarda məqsəd pakt imzalanarkən Türkiyəni Bessarabiya məsələsində Rumıniyanı müdafiə etməklə bağlı üzərinə hər hansı öhdəlik götürməkdən çəkindirmək idi. Həmin dövr Balkan paktına əlavə olaraq imzalanmış protokolda Türkiyə rus-rumın savaşı olacağı təqdirdə Rumıniyaya kömək etməyəcəyini Sovetlərin tövsiyəsi ilə rəsmiləşdirməli olmuşdu.(53) Buxarestdəki türk səfiri A.S.Tanriover Balkan Antantasının ən ciddi tərəfdarlarından biri idi. O təəssüf edirdi ki, bir sıra dövlətlərin siyasəti ucbatından Balkan Antantası dağılır və Almaniyanın Balkanlara doğru hərəkətinin qarşısının alınmasında öz rolunu oynaya bilmir. A.S.Tanriover Rumıniya, Macarıstan və Yuqoslaviyanın Almaniyanın Balkanlara doğru hərəkətinə mane ola biləcək Balkan Antantasını zəiflətmək siyasətindən hiddətlə danışır və deyirdi ki, əgər bütün Balkan ölkələri özlərində cəsarət və qətiyyət tapsalar, Türkiyənin köməyi ilə almanların qabağını almaq, Balkanları alman işğalından xilas etmək olar. Buxarestdəki Sovet səfiri Lavrentievlə söhbətində o, Rumıniya kralının və Antoneskonun siyasətini pisləyərək bildirmişdi ki, Balkanları işğal etməklə almanlar ancaq bir məqsəd güdürlər: SSRİ-yə və Türkiyəyə hücum etmək üçün əməliyyat meydanı hazırlasınlar (54). Lakin 1940-cı ilin yayında Rumıniyaya qarşı iddialarına Almaniya və İtaliya tərəfindən müqaviməti aradan qaldırmaq üçün Sovet İttifaqı iyun ayında İtaliya səfiri Rosso ilə danışıqlarda bildirmişdi ki, SSRİ-nin tələbləri yerinə yetirildiyi təqdirdə Rumıniyanın digər rayonlarında Almaniya və İtaliyanın maraqlarını onlarla razılaşdırmağa hazırdır. Almaniya isə öz növbəsində tərəfdaşları ilə razılaşdırmadan oktyabr ayının 10-da Rumıniyaya ümumi sayı iki diviziyaya bərabər olan qoşun yeridib Dunay deltasının neft mədənlərində yerləşdirdi. Bu addımın zəruriliyi onunla əsaslandırılırdı ki, Rumıniyanın Balkanlardakı hakim mövqeyi və onun üzərində Almaniyanın nəzarəti digər Balkan ölkələri, İtaliya və xüsusilə SSRİ ilə qarşılıqlı münasibətlərində həlledici rol oynaya bilərdi. Mussolini narazılıq edirdi ki, Hitler həmişə onu baş vermiş fakt qarşısında qoyur. Lakin bu dəfə mən ondan həmin qaydada əvəzini çıxacağam, o qəzetlərdən öyrənəcək ki, mən Yunanıstanı işğal etmişəm (55).
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|