Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
51
iqtidarımızda bulunan bütün qayreti sərf etmiş və bir müvəffəqiyyətin əldə edildiyi anlayışına varmışdıq. Buna rəğmən bizim mənfəətimizə olduğu qədər qarşı tərəfin mənfəətinə də müvafiq olduğunu zənn etdiyimiz nəticənin əldə edilməsi bu dəfə mümkün olmamışdır. Bununla bərabər, bilirsiniz ki, iki qonşu məmləkət arasındakı dostluq qüvvətli əsaslara söykənmişdir. Bu dövrün müvəqqəti şəraitindən doğan şərtlər və imkansızlıqlar bu dostluğu ihlal etməməlidir (32). 1939-cu ilin sentyabr ayının sonlarında Ribbentropun Moskvaya ikinci səfəri zamanı bir çox məsələlərlə yanaşı, Boğazlar probleminə də toxunuldu. Bu mürəkkəb dövrü təhlil edən tanınmış Rusiya tarixçisi akademik A.N.Saxarov qeyd edirdi ki, bir tərəfdən İngiltərə və Fransanın SSRİ əleyhinə sürüklədiyi Türkiyə ilə danışıqlar gedir, digər tərəfdən Türkiyənin arxasında SSRİ və Almaniya boğazlar məsələsini müzakirə edirdilər (33). Belə bir şəraitdə Türkiyə Xarici işlər nazirinin Moskva danışıqlarını diqqətlə izləyən İngiltərə və Fransa rəsmiləri 1939-cu ilin yazından başlanan müzakirələri başa çatdırmaq üçün aktiv fəaliyyətə keçdilər. Oktyabr ayının 19-da Ankarada qarşılıqlı yardım haqqında ingilis-fransız-türk müqaviləsi bağlanmaqla bu proses başa çatdı. Bu müqavilənin birinci bəndinə görə, əgər Türkiyə hər hansı Avropa ölkəsi tərəfindən təcavüzə məruz qalıb, həmin ölkəyə qarşı hərbi əməliyyatlara cəlb olunardısa, İngiltərə və Fransa ona bütün mümkün olan kömək və yardımları göstərməli idi. Müqavilənin ikinci maddəsi analoji situasiyada Türkiyənin göstərəcəyi yardım barəsində idi. Bu maddəyə görə, hər hansı Avropa ölkəsinin təcavüzü Aralıq dənizi rayonunda İngiltərə və Fransanın cəlb olunduğu müharibənin başlanmasına gətirib çıxararsa, Türkiyə onlara bütün mümkün kömək və yardımları göstərməyə borclu idi. İkinci maddədə əlavə olaraq göstərilirdi ki, Türkiyə də müvafiq rayonda qeyd edilən vəziyyətə düşərdisə, İngiltərə və Fransa ona həmin yardımı göstərməli idilər. Üçüncü maddə Ş.Saracoğlunun Moskva danışıqlarında ciddi müzakirə mövzusu olan Yunanıstan və Rumıniyaya göstəriləcək kömək barədə idi. Bu maddəyə görə Türkiyə Yunanıstan və Rumıniyaya o halda yardım göstərməli idi ki, həmin öikələr qarşısında 13 aprel 1939-cu il Sazişi ilə götürdüyü təminatlara görə İngiltərə və Fransa müharibəyə cəlb olunmuş olsunlar. Dördüncü maddə isə Aralıq dənizi rayonundan kənardakı ərazilərdə müttəfiqlərin məsləhətləşmələrini tənzimləyirdi. Bu maddəyə görə tərəflərin verdiyi müvafiq təminatlarla bağlı məsələ meydana çıxardısa, yəni yuxarıda qeyd edilən halların xaricində Fransa və İngiltərə bir Avropa dövləti ilə, bu dövlətin təcavüzü nəticəsində müharibəyə girirdisə, onda onlar təcili qarşılıqlı müzakirələr Keçirməli idilər. Lakin bu halda Türkiyə İngiltərə və Fransa ilə münasibətlərdə xeyirxah bitərəflik mövqeyində dayanmalı idi. Beşinci maddəyə görə, bu müqaviləyə uyğun olaraq tərəflər müharibəyə girdikləri
52
təqdirdə silah işlədilməsi, ya da barış üçün birlikdə qərar verməli idilər. Qarşılıqlı yardım haqqında ingilis-fransız-türk müqaviləsi on beş il müddətinə imzalanırdı. Bu müddətin başa çatmasına altı ay qalmış tərəflərdən hər hansı birinin öz ləğvini arzu edən açıqlaması olmasaydı, avtomatik olaraq müqavilə daha beş ilə uzadılırdı. 19 oktyabr 1939-cu il tarixli ingilis-fransız-türk müqaviləsinə əlavə olaraq imzalanmış protokola görə Türkiyənin bu müqavilə ilə üzərinə götürdüyü öhdəliklər heç bir zaman onu Sovet İttifaqı ilə silahlı münaqişəyə məcbur edə bilməzdi. Bu protokol bilavasitə Türkiyənin tələbi ilə imzalanmışdı. Bununla bir tərəfdən Türkiyə Sovetlərlə münasibətləri yaxşılaşdırmaq arzusunu nümayiş etdirirdisə, digər tərəfdən Türkiyəni SSRİ ilə hər hansı silahlı münaqişəyə cəlb edə biləcək halların qarşısını almış olurdu (34). Müqavilə ilə birgə imzalanmış hərbi konvensiyada İngiltərə və Fransanın Türkiyə ərazisindəki yollardan, limanlardan, aerodromlardan və digər obyektlərdən istifadə etmələri, habelə Mərmərə dənizində və Türkiyə ərazisində bazalar inşa edilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin müharibənin sonuna qədər Türkiyə heç kimə onun ərazisindən, Boğazlardan və məhəlli sularından hərbi məqsədlə istifadə etməyə icazə vermədi. Ən nəhayət, qarşılıqlı yardım haqqında 19 oktyabrda imzalanmış üçtərəfli müqavilə vəziyyətin tələb etdiyi təqdirdə ikitərəfli müqaviləyə çevrilə bilərdi. Yəni bir tərəfdə Türkiyə olmaqla bu müqavilə ingilis-türk və ya fransız-türk müqaviləsi kimi öhdəliklərin ikitərəfli qaydada davam etdirilməsini nəzərdə tuturdu. Əslində, 1940-cı ildə Fransa təslim olduqdan sonra 19 oktyabr müqaviləsi öz fəaliyyətini ingilis-türk müqaviləsi kimi davam etdirdi. 19 oktyabr 1939-cu il müqaviləsini imzalamaqla Türkiyə bir növ rəsmən müharibəyə daxil olmuş İngiltərə və Fransanın vuruşmayan müttəfiqi oldu. Qərb ölkələri ilə müqavilə Türkiyənin münaqişədən kənarda qalmasında mühüm rol oynadı. Prezident İ.İnönü 1 noyabr 1939-cu ildə Böyük Millət Məclisindəki çıxışında 19 oktyabr müqaviləsini yüksək qiymətləndirərək deyirdi: 19 oktyabrda imza edilən müqavilədə heç bir dövlətin əleyhinə olmayaraq heç olmazsa təsirimizin yetişdiyi yerlərdə beynəlmiləl sülh və təhlükəsizliyə xidmət etmək yolu ilə öz təhlükəsizliyimizi təmin etmək qayəsinə nail olunmuşdur. Biz bu müqavilə ilə hərb faciəsi içində iztirab çəkən Avropada bir təhlükəsiz məntəqə olmaq etibarilə bu faciənin genişlənməsinə və inkişafına mane olmaq qayəsini güdürük. Bu gün olduğu kimi, sabah da məmləkətimizi hərb məntəqəsi xaricində saxlamağı əmniyyətimizi və təhəddüdlərimizi unutmamaq şərti ilə millətimiz qarşısında ən mühüm vəzifə hesab edirik (35). 19 oktyabr müqaviləsi Almaniya tərəfindən ciddi etirazla qarşılandı. Hətta Ankaradakı Alman səfiri fon Papen ölkə rəsmilərini Türkiyəni tərk
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|