Microsoft Word Himalay-dramaturgiya doc
Yüklə 1,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Himalay Ənvəroğlu____________________________________
- _______ Азярбайъан драматурэийсы: тарихилик вя мцасирлик
Himalay Ənvəroğlu____________________________________ 187 mövzusunda yazdığı diplom işi diqqətimizi cəlb etdi. Bu mikrotədqiqat işi möhtəşəm, zəngin tarixi və ənənəsi olan, uzun illər professor Mir Cəlal Paşayevin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərən ADU-nun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasında yerinə yetirilmişdir. O da maraqlıdır ki, V kurs tələbəsinin qarşısıalınmaz istəyi ilə seçilən və professor Cəfər Xəndanın başçılıq etdiyi kafedrada təsdiq olunan bu diplom işinə rəhbər akademik Məmməd Arif təyin edilmişdi. Bu gərçək tarixin şahidi Davud Orucovla eyni kursda təhsil alan respublikanın əməkdar müəllimi, filologiya elmləri doktoru İmamverdi Əbilov da o illəri xatırlayarkən öz şəxsi bacarığı, erudisiyası və İnsani keyfiyyətləri ilə fərqlənən həmkarının sözügedən mövzunu seçməsini təsadüfi saymır. Yaddaşlarda yaşayan xatirələrdən o da məlumdur ki, 50- ci illərin gəncləri Mir Cəlal müəllimi özləri üçün ən doğma adam hesab edir və əsərlərini sevə-sevə oxuyurdular. Təbii ki, tələbələrin Mir Cəlal müəllimə hədsiz sevgisindən kafedra xəbərsiz deyildi. Söz yox, o da nəzərə alınmışdır ki, Məmməd Arifə ancaq kifayət qədər hazırlıqlı tələbənin diplom işini həvalə etmək olar. Belə bir mövzunun diplom işi olaraq gündəmə gətirilməsi, hər şeydən əvvəl, əlbəttə ki, Mir Cəlal yaradıcılığına məhəbbət və ehtiramdan irəli gəlirdi. Diplom işinin müəllifi D.Orucovu yaxından tanıyanlar bilir ki, hələ gəncliyindən o, öz pedaqoji fəaliyyətində həmişə Mir Cəlalın əsərlərini dönə-dönə oxuyar, yeri gəldikcə ona müraciət edər, hekayələrindən ibrətamiz mİsallar gətirər və çox zaman fikrini onun aforizmləri ilə tamamlayardı. Görkəmli tənqidçi Məmməd Arifin bu müəllim – tələbənin diplom işinə rəhbərliyi öhdəsinə götürməsi bir tərəfdən mövzunun aktuallığından, müasirliyindən irəli gəlirdisə, digər tərəfdən Mir Cəlalın bir yazıçı kimi ədəbiyyatımızda mötəbər söz sahibi olmasına bəslənilən ehtiram duyğusundan qaynaqlanırdı. Bu məsələdə “Yaşıdlarım” romanının zamanın hüdudlarını aşan və bədii sistemində gеrçək yer alan struktur düşüncə imkanı, çoxsaylı Mir Cəlalsevər oxucu kütləsinin əsərə dərin marağı az rol oynamamışdır. Bu baxımdan əsərin nəşr olunduğu andan (1952) _______ Азярбайъан драматурэийсы: тарихилик вя мцасирлик 188 tənqidçi və ədəbiyyatşünasların düşüncə predmetinə çevrilməsi də təbii idi. O da məlumdur ki, həmin çağlarda çoxları “Yaşıdlarım”ı birnəfəsə oxuyurdu. Yazıçının özünün hələ “Ədəbiyyat qəzeti”nin 31 mart 1945-ci il tarixli sayında çap etdirdiyi məqaləsi “Yaşıdlarım” romanında çözüləcək olayların bəzi incə məqamları barədə ilkin təsəvvür formalaşdırırdı: “Bizim adamların bir hünəri ondadır ki, gərgin döyüş məqamında öz idealları və yüksək İnsani hissləri ilə yaşaya bilirlər. Düşmən bizi müharibə dövründə çox şeydən məhrum etsə də, qəlbimizin əməllərindən məhrum edə bilmədi. Edə də bilməzdi. Əməllər hər zaman, hər yerdə bizə qüvvət, üstünlük və qalibiyyət verir. Mənim əsas qəhrəmanlarım bu əməllərlə yaşayan İnsanlardır”. Vətəndaş – sənətkarın bu deyimləri “Yaşıdlarım”ın tale yolları ilə inamla irəliləyən, böyük amallarla yaşayan Kərimzadə, Nəriman, Səlim, Hədiyyə kimi qəhrəmanlarını əməl və vicdan sahibi kimi dərindən duyub anlamaqda oxucuya yardım edir. Romanın süjet konsepsiyası barədə 50-ci illərin ədəbi tənqidinin vulqar-sosioloji düşüncə tərzindən qaynaqlanan bəzi dəyərləndirmələrini zaman baxımından təbii qəbul etmək olar. Bu baxımdan “Mir Cəlalin “Yaşıdlarım” romanı” adlı konseptuallığı ilə səciyyələnən diplom işinin bir tədqiqat əsəri olaraq məhz 1955-ci ildə yazıldığı nəzərə alındıqda, əlbəttə ki, təhlillərdə sovet dövrü ideoloji ehkamlarının təsirinin duyulmasına təəccüb edilməməlidir. Çünki ideologiyanın məxsusi olaraq humanitaryönümlü araşdırmaları sözügedən dönəmdə öz təsiri altında saxlamaq üçün nə kimi səylər göstərdiyi danılmaz həqiqətdir. Ona görə də görkəmli yazıçımızın vaxtdan uca romanının gənc tədqiqatçı tərəfindən araşdırılarkən dövrün ədəbi tənqidi üçün xarakterik olan siyasi-ideoloji baxış bucağının tələbindən irəli gələn qənaətlərin yer almasını müəyyən mənada başa düşmək olar. Bununla yanaşı, diplom işi müəllifinin romanda bədii əksini tapan yazıçı idealını duyması, gеrçək dəyərlər barədə səmimi açıqlamalar verməsi ideoloji dalğanın təsirinə bir o qədər də məruz qalmadığını, əsasən, mahiyyətə Himalay Ənvəroğlu____________________________________ 189 önəm verdiyini göstərir. Burada bizim nəzərimizi cəlb edən əsas məqam isə o dövrün ədəbi tənqidində çox mötəbər söz sahibi olan akademik Məmməd Arifin elmi rəhbərliyi altında yazılan bu diplom işinin müəllifinin kövrək qələminin məhsulu ilə Mir Cəlalşünaslığa öz töhfəsini vermək istəyidir. Zənnimizcə, müəllif öz istəyinə tam nail olmuşdur. Öncə diplom işinin mətni bu qənaətə gəlməyimizə haqq verir. Giriş, üç fəsil, nəticə və kitabiyyat hissəsindən ibarət olan diplom işində müvafiq olaraq ilk öncə Mir Cəlalın tərcümeyi-halı, yaradıcılıq bioqrafiyası, hekayə janrı sahəsində uğurlu axtarışları təhlil predmetinə çevrilir. Elə ilk səhifələrindən müəllifin Mir Cəlalın ədəbi irsinə və yaradıcılıq üslubuna bələdliyi açıq hiss olunur. Tədqiqat əsərinin bir yerində oxuyuruq: “Mir Cəlalın görkəmli rus və Azərbaycan klassiklərinin təsiri ilə yazması təbiidir. Lakin o qətiyyən özündən əvvəlki yazıçıları təqlid etməmişdir. Əksinə, Mir Cəlal həmin ədiblərin yaradıcılıq xüsusiyyətlərini tamamilə orijinal bir surətdə davam etdirərək, Azərbaycan sovet nəsrində özünəlayiq yer tutmuşdur. Hər kəs hiss edir ki, Mir Cəlalın hekayələrinin sətirləri arasından Ə. Haqverdiyevin üslubunun ətri gəlir. Onu da heç kəs inkar edə bilməz ki, Mir Cəlalın üslubu yalnız özünə məxsusdur”. Bu kimi fikirlərini inkişaf etdirən müəllif, ədibin “Dirilən adam”, “Bir gəncin manifesti”, “Təzə şəhər” romanlarını da diqqətə çəkir, bu əsərlər haqqında zamanın pafosu ilə səsləşən bir sıra maraqlı mülahizələr söyləyir. D. Orucov bu kontekstdə belə bir həqiqəti də dərk edib ki, M. Cəlalın romanlarında tariximizin mühüm və ciddi məsələləri əks olunmuşdur. Diplom işində bilavasitə “Yaşıdlarım” romanının tədqiqinə qədər yer alan təhlilləri Mir Cəlalın bədii nəsr təsərrüfatına yığcam tarixi ekskurs hesab etmək olar. Müəllif öncə “Yaşıdlarım”ın meydana gəlməsinin ilkin səbəblərini düşüncə müstəvisinə çıxarır və bununla romanın daxili süjetində yer alan incə məqamları yorumlamaq və təhlilləri əsas problematika üzərinə yönəltmək imkanı qazanır. “Yaşıdlarım” romanında da tarixi taleyimizin bilavasitə İkinci Dünya müharibəsi dövrü olayları canlı İnsan xarakterlərində və _______ Азярбайъан драматурэийсы: тарихилик вя мцасирлик 190 talelərində öz təcəssümünü tapmışdır. Diplom işinin strukturunun ehtiva edən “Yaşıdlarım” romanının mövzu və ideyası, “Əsərdəki surətlərin xarakteristikası”, “Əsərin dili haqqında” fəsilləri müəllifə mövzunu ədəbi-tarixi düşüncə axarında incələmək imkanı vermək baxımından səciyyəvidir. Bu struktur gənc tədqiqatçıya “Yaşıdlarım”ı dövrün ədəbiyyatşünaslıq təfəkkürü müstəvisində dəyərləndirmək və kontekstdə romanın özəl cəhətlərini Mir Cəlal nəsrinin aparıcı istiqamətləri ilə bir araya gətirmək imkanı yaratmışdır. “Yaşıdlarım”ın mövzusu, ideyası, əsas surətlərilə bağlı açıqlamalarda ədibin ümumən roman qəhrəmanlarının yer alması mövzunu tipoloji tədqiqat müstəvisinə incələmək istəyindən xəbər verir. Yeri gəldikcə Azərbaycan və rus ədiblərinin bədii örnəklərinə kontekst xarakterli müraciətlər məhz tədqiqatın çevrəsinə məqsədyönlü şəkildə genişləndirmək istəyi kimi qəbul edilməlidir. Bunu gənc müəllifin tədqiqatından aşağıdakı mülahizəsi də isbat edir: “M.Y.Lermontov göstərir ki, yazıçı gözəgörünməz bir psixoloqdur. O, hadisələri təsvir edir, oxucu isə nəticə çıxarır. Mir Cəlal da belə bir sənətkardır”. Həqiqətən də, Mir Cəlal əsərlərində oxucunu düşünməyə sövq edən psixoloji məqamlar qədərincədir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, tədqiqatçının sərbəst təfəkkür gəzişmələri nəticəsində romanın bədii sistemi, zaman çərçivəsi və başlıca konflikti barədə kifayət qədər inandırıcı qənaət formalaşır. Romanın aparıcı qəhrəmanlarının xarakterlərinin özəl xüsusiyyətlərinin mahiyyət müstəvisində sərgilənməsi də tədqiqatçının məhz konkret bədii faktlara istinad etdiyini göstərir. Tədqiqat müəllifinin “Yaşıdlarım” romanının aparıcı qəhrəmanlarından biri olan Kərimzadənin aşağıdakı sözlərini müstəviyə çıxarması deyilənlərə əyani mİsaldır: “Bizim havaya axıb gedən gücümüz, Kürün, Arazın cilovlanmış suyu, səfalı yaylaqlarımızın səhhət, şəfa, həyat havası, çiçəklərimizin ətri, hər dağ ətəyində yatan, kim bilir qızılımız, gümüşümüz, misimiz, neftimiz... Bunlar, bunların hamısı bir söz deyir: “İş bilən mütəxəssis”! Yüklə 1,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|