Microsoft Word Ilhame-qesebova
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 dinlə əlaqəsinin olduğunu göstərmişdir. Azərbaycanda geniş yayılan əhli-haqlar kimi Novruzlu da Allaha aid edilən min bir adı Hz. Əliyə şamil edir. Dini məzmunu o qədər də dərin olmayan bu şeirdə fəlsəfi- poetik dərinlik, hiss və duyğuların axıcılığı diqqət çəkir. Şeirin ruhu, canı pоеtik-fəlsəfi intonasiyası fərqli anlam qazanır. Aşıqlarda pirin, vergi verənin, ustadın Hz. Əli olması bir ənənədir. Qazax aşıqları da yeri gəldikcə ustadlarının Hz. Əli olduğunu söyləyirlər. Aşıqların Hz. Əlidən badə aldığı, aşıqlıq sirrini ondan öyrəndiyi məlumdur. Aşıq Məhəmmədin “Əlidi, Əli” adlı qoşması bu cəhətdən daha maraqlıdır. Bu qoşmada dini-irfani rəmzlər bir-bir sadalanır, irfani dəyərlər təqdim edilir. Aşıq Məhəmməd (Dərya Məhəmməd) burada Allahla, peyğəmbərlə bərabər Hz. Əlini tərifləyir, onun şəhərlər fəth etdiyin- dən, tilsim qırdığından, vəliyullah olduğundan bəhs edir: Yetmiş iki dildə dörd kitab əhli, Dinlərin sərdarı Əlidir, Əli. Dünya qərar tutub beş adın üstə Göylərin ləngəri Əlidir, Əli. Göründüyü kimi, haqq aşıqlığı aşıq sənətinin inkişafında xüsusi bir mərhələ təşkil etməklə, bu sənətin əsas məzmununu özündə əks etdirir. Şeirlərində təsvvüfi istilahları, qavramları özündə əks etdirən Dirili Qurbani, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Molla Cüma, Növrəs İman, Aşıq Hüseyn Bozalqanlı və b. Azərbaycan aşıq ədəbiyyatının başlanğıcdan sufi yönlü olduğunu təsdiq edir. Bəşəri еşqdən ilаhi еşqə qədər yüksələn аşıqlаrdа sаz çаlıb, söz qоşmаğı оnlаrа ərşi-kürsü yаrаdаn Ucа Аllаh vеrmişdir. Vеrgini оnlаrа verənin Hz. Əli, qırхlаr, Хızır, nurаni qоcа оlmаsı dа bu ilhаmın sufi mənşəli оlduğunu göstərir. Hаqq аşığının sadə şаirdən üstünlüyü də оnun Hаqqın dili ilə söyləməsi, bədаhətən şеirlər qоşmаsı, qıfılbənd kimi sоruşulаn təsəvvüfi sirləri ilаhi bir qüdrətlə аçmаsındаdır. Аşıqlаr аşiqlikdən аşıqlığа gеdən yоl, ilаhi vеrgi, dərvişlik, ərənlik məqаmlаrı hаqqındа qоşduqlаrı еşq dаstаnlаrındа uzun-uzаdı məlumаt vеrirlər. Qazax aşıqlarından bəziləri butadan, vergidən, pirdən də danışmaqla dinə yad olmadıqlarını göstərmişlər. Bu aşıqlar dünyaya aldanmamağı, zərə, qiymətli daş-qaşa məhəl qoymamağı tövsiyə
edirlər, nəfsə qalib gəlməyi bu şəkildə–nəsihətlə dinləyicilərinə çatdırırlar. Aşıq Bəhrəmin şeirlərində buna daha çox rast gəlmək mümkündür:
Bir gün olar sizə yaz gələr-gələr. 16
Yaxşı otur, yaxşı dolan, yaxşı dur
9
Haqq aşıqlığının yuxuda verilməsi, yuxunun sufizmdə önəmli yer tutması da diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Haqq aşıqlığının yuxuda verilməsi C.Bəydilinin araşdırmasında daha fərqli və dəqiqliyi ilə izah olunmuşdur. 10
Dissertasiyanın ikinci fəslinin üçüncü yarımfəsli “Qazax aşıq və el şairlərinin yaradıcılığının mövzu dairəsi” adlanır. Qazax aşıq və el şairlərinin əsərlərinin mövzu dairəsi olduqca zəngindir. XX əsr Qazax aşıqlarının yaradıcılığının kamilləşdiyi bir dövrdür. Əsrlər boyu Qazax bölgəsi sazın-sözün, şeiriyyətin sənətkarlıq qüdrətini özündə qoruyub saxlaya bilmişdir. Vaqifdən, Vidadidən sonra Səməd Vurğun poeziyasının təsiri ilə aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında sənətkarlıq cəhətləri inkişaf etmişdir. Birinci onu qeyd etmək vacibdir ki, bu mahalın qələm sahibləri ustadnamələrə daha çox üstünlük verib, çünki öyüd-nəsihət, ibrətamiz fikirlər mənəvi dəyərləri səciyyələndirən amil kimi məclislərdə ilkin olaraq səslənirdi. Ustadnamələr Yunis Əmrə, Aşıq Veysəl, Aşıq Alı, Abbas Tufarqanlı, Aşıq Ələsgər yaradıcılığında daha aktualdır. Mirzə Səmədin, Aşıq Məmmədyarın, Canallı Məmmədin, Şair Hacı Qaraca- yevin, Qocayev Məhəmmədin, Aşıq Avdının, Şair Temrazın, Şair Qulunun, Aşıq Cəlal Qəhrəmanovun, Aşıq Kərəm Nəsibovun, Aşıq Şəmistan Dərgahquliyevin, Aşıq Zəkəriyyə Mehmanın, Aşıq Ədalət Nəsibovun və s. yaradıcılığında ustadnamələrə xüsusi yer ayrılıb. El şairi Çoban Qulu belə deyir: Qədəm qoyub bir məclisə varanda Əyləş öz yerində dur deməsinlər. Dindirsələr kəlmə-kəlmə cavab ver,
Yağ olan sözünə şor deməsinlər 11 .
Şair Qulunun ustadnaməsi Ululu Kərimin ustadnaməsi ilə mahiyyət etibarilə eynidir: Salam verib bir məclisə varanda Yaxşı əyləş, yaxşı otur, yaxşı dur
9 XX əsr Qazax aşıqları və el şairləri / toplayanı və tərtib edəni Qəsəbova İ. Bakı: Nurlan, 2009, s.357 10 Bəydili C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı: Elm, 2003, s.142 11 Məşədiyev Q. Karvanlar qocalır, yollar qocalmır. Bakı: Nurlan, 2007, s.46 17 Dindirəndə kəlmə-kəlmə cavab ver, Görən desin: bərəkallah yaxşıdır 12 . Hər iki müəllifin şeirində məclis əhlinə, eləcə də cəmiyyətdəki insanlara bir ustad nəsihəti verilir. Qazax aşıqlarının nəsihətamiz, hikmətli şeirlərinin sevilib məclislərdə yayılmasının başlıca səbəblə- rindən biri də, bu bölgədə el şairlərinin və aşıqların el ağsaqqalı, müdrik insan kimi dəyərləndirilməsi, onların məsləhətlərinə əməl edilməsi olmuşdur. Qazax mahalında elçi gedəndə, iki gəncin və ya ailənin arasına nifaq düşüb küsüşəndə aşıq və ya el şairlərini apa- rarmışlar ki, işlər düzəlsin. Çünki, onlar o qədər nüfuza malik idilər ki, xalq onların sözündən çıxmazdı. Qocayev Məhəmmədin yaradıcılığında Allaha inam, hər şeyin yaradana məxsusluğu, “bu dünyadan neçə-neçə canların gəlib keçdiyini” xatırladan, insanlığın daim qalar olduğunu ifadə edən misralar səciyyəvidir. Yerin alar qisas qiyama qalmaz, Bir gün cana bir nişanə düşəcək. Yaman günü hər kim kimə göstərib, Həmən gündən bir gün danə düşəcək 13 .
seçilir. Qazax aşıqlarının tərənnüm etdikləri gözəllər asta yerişli, kəklik gülüşlü, ceyran baxışlı, gül camallı, şirin dilli, ismətli, həyalı Azərbaycan qızlarıdır. Onların ifadələrində əsl sevgi, ismətli gözəllə- rin vəsfinə həsr edilmiş şeirlərdə isə səmimilik duyulur. Aşıq Sadıq Avdıoğlunun yaradıcılığında sevgi şeirləri daha qabarıqdır. Onun sevgilisinə həsr etdiyi şeir bütövlükdə sevgi yolunda nələr baş verə bilərsə o hisslər istisna deyildir. Şeirlərinin birində Aşıq deyir: Sevirəm yaz başı güllər içində, Bir lalə-nərgizi, bir bənövşəni. Oxuyar aşıqlar bir qızılgülü, Bir lalə-nərgizi, bir bənövşəni 14 . Qazaxda ana vətən, torpaq, ata yurdu müqəddəs tutulur. Bu qa- zaxlıların yurd qeyrəti hisslərinin daim olması ilə bağlı psixoloji keyfiyyətdən irəli gəlir. Aşıqların eləcə də el şairlərinin aparıcı
12 Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı: Maarif, 1992, s.182 13 XX əsr Qazax aşıqları və el şairləri / toplayanı və tərtib edəni Qəsəbova İ Bakı: Nurlan, 2009, s.132 14 Yenə orada, s.581 18 mövzularından ən başlıcası vətən, yurd sevgisidir. Ş.Məmmədli Borçalı aşıqlarının vətən mövzusunu iki yöndə büruzə verdiyini yazır:
1)ümumiyyətlə, vətən mövzusu 2) bilavasitə Borçalı mövzusu Ümumiyyətlə, vətən mövzusu və bilavasitə yaşadığı bölgəyə olan sevgi təkcə Borçalıda deyil, Göyçədə, Gədəbəydə, Şirvanda və eləcə də digər bölgələrdə geniş şəkildə əhatə olunmuşdur. Qazax aşıqlarının yaradıcılığında geniş yayılmış mövzularından biri də təbiət gözəli “ceyran”dır. Ceyrana bir çox şairlər söz qoşub tərif yazmışlar. Qazax bölgəsində Vurğunun ölümündən sonra Vurğun əmanəti kimi baxılan ceyran məclislərdə tez-tez söylənilirdi. Aşıq Ayaz Zülfüqarov ceyrana Vurğun əmanəti olaraq belə deyir: Ovçusan gəzirsən dağlar başında, Amandır endirmə düzə ceyranı. Vurğunun izi var torpaq daşında, O, tapşırıb getdi bizə ceyranı. 15
Aşıq Cəlal Qəhrəmanov ceyranın gözəlliyinin qarşısında bəxtinin qara olmasını bu cür dəyərləndirir: Deyirlər “Ahutək”, düzdür bu misal, Ondadır gözəllik, ondadır camal. Hayıf ki, yaradan ay Aşıq Cəlal, Yaradıbdır baxtı qara ceyranı. 16
də sazla bağlı şeirlərdır. O baxımdan hər hansı bir aşığın yaradıcılığına baxılırsa baxılsın, onun yaradıcılığında saza həsr olunmuş şeirə rast gəlməmək mümkün deyil. İslam dininin qəbulundan əvvəl türklərin qopuza müqəddəslik vermələri, orta əsrlərdə sazın üzərinə keçirildi. Ona görə də Azərbaycanın bütün bölgələrində aşıqlar sazı müqəddəsləşdirmişlər. Qazax bölgəsinin aşıqları saza daha həssas yanaşırlar. Onlar sazla danışır, dərdləşir, nakam sevgilərini, sirlərini paylaşırlar. Necə ki, Aşıq Avdı deyir: Sən ki, eşqin yoldaşısan, Gümüş telli, sədəfli saz.
15 XX əsr Qazax aşıqları və el şairləri / toplayanı və tərtib edəni Qəsəbova İ. Bakı: Nurlan, 2009, s.510 16 Aşıq Cəlal Q. Sədəfli saz məni dindir. Bakı: Sabah, 1992, s.32 Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|