Microsoft Word Ilhame-qesebova
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qazax aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında klassik sənət ənənələri"
9 izah edilmişdir. Göyçə-Qazax aşıq mühitlərinin bir çox xüsusiy- yətlərini bir-birindən ayrı təsəvvür etmək mümkün deyildir. Çünki ərazi etibarilə yaxın olan Qazax və Göyçə tarix boyu saz-söz sənəti ilə eyni ənənələr üzərində formalaşmış inkişaf etmişdir. Göyçə aşıq mühiti inzibatı ərazi baxımından da ona yaxın olan bölgələri əhatə etmiş və bunun nəticəsində Qərb aşıq mühitinin, eləcə də Qazax mahalının bir hissəsində formalaşan ustad sənətkarlar yetişmişdir. Tədqiqatda Qazax-Göyçə mahalının aşıq sənətinin eyni ənənələr üzərində inkişaf edərək, bu bölgələrin saz-söz sənəti daim vəhdətdə olduğu da göstərilmiş, qeyd edilmişdir ki, Qazax mahalı coğrafi-ərazi baxımından iki hissədə inkişaf etmişdir. Bir hissəsi yəni I-II Şıxlı kəndi, İncə dərəsinin üç kəndi – Qaymaxlı, Kəmərli, Aslanbəyli və Daşsalahlı kəndləri Borçalı aşıq mühitinin, Qazaxbəyli, Çaylı, Canallı, Ağköynək kəndləri (yaxın keçmişdə – Ağstafa Qazağın tabeliyində olan dövrlərdə Ağstafanın kəndləri də bu siyahıya daxildir) Göyçə aşıq mühitinin mövqeyindən inkişaf edirdi. Bunlar əsas verir deyək ki, Qazax-Göyçə aşıq yaradıcılığı ayrılmaz olduqları üçün həm də burada el sənətkarları və ustad aşıqların yetişməsində həmin bağlılıq mühüm rol oynamışdır. Aşıq Məmməd (Canallı Məmməd), Aşıq Məmmədyar Eminov, Aşıq Hüseyn Sarıyev, Aşıq Hüseyn Piriyev, Aşıq Ədalət Nəsibov, Aşıq Cəfər Eyvazov, Aşıq Şəadət Gülməmmədov Göyçə aşıq mühitinin yetirmələridir. XX əsrdə Qazax bölgəsinin aşıq və el şairləri günü-gündən daha da dərinləşir, aktual mövzulara toxunurlar. Bu bölgə coğrafi baxımdan bir çox sənət məkanları ilə həmsərhəddir, desək daha doğru olar. Borçalı, Göyçə, Tovuz, Gədəbəy kimi bölgələrin tam ortaq bir hissəsi olan Qazax hərtərəfli inkişaf etmişdir. Hətta 1927-ci il may ayının 1-də Qazaxda aşıqlar konfransı da keçirilir. Tovuz mahalından başda Bozalqanlı Hüseyn olmaqla, ustad aşıqlardan Aşıq Mirzə Bayramov, Aşıq Əsəd Rzayev, Aşıq Məmmədyar da (Ağköynəkli) bu konfransda iştirak ediblər. Hətta Göyçə mahalından ustad Aşıq Növrəs İman da bu konfransda iştirak etmək üçün Qazağa gəlmişdir. Deyilənə görə, böyük coşğu ilə keçirilən bu konfransda ustad Aşıq Növrəs İman buyurub ki, ay Söyün əmi (Hüseyn Bozalqanlı) gün Qazağa tərif deməsəm olmaz. Cavabında Aşıq Söyün – “buyur, oğul” deyib:
10 Bir mayın günündə, oldu bir parad, Bu sövqə baxanlar tamam oldu mat. Alsınlar nəzərə qalmasın həsrət, Gəlifdi Növrəs İman Qazağa. 2
spesifik xüsusiyyətlər yaratmışdır. M.Allahmanlı yazır ki, “Qazax aşıq yaradıcılığı Göyçə, Tovuz və Borçalı aşıq mühitləri ilə təmasda daha çox uğur qazanmışdır. Məsələn T.Miralay ustad aşıq Ələsgərin Qazağa gəldiyini söyləyir. Sonra müəllif ustad aşığın 1924-cü ilədək Gəncə və Qazax qəzalarında dəfələrlə səfərdə olduğunu yazır. Eyni zamanda, Ağ Aşığın və Aşıq Alının əsərlərindən aydın olur ki, onlar da Qazaxda olmuş, heç şübhəsiz ki, məclislər keçirmişlər. Bu təmaslarda Qazax aşıq yaradıcılığının özünün spesifik xüsusiyyətləri yaranmışdır. Burada balabansız məclis aparan aşıqlarla yanaşı, balabanla da məclis aparan aşıqlara da təsadüf edilir. Başqa bir tərəfdən Qazax aşıq sənətində yaradıcı aşıqlar deyil, peşəkar aşıqlar çoxluq təşkil edirdi. Çox təəssüf ki, onların çoxunun adı bizim üçün naməlum qalmışdır”. 3
Birinci fəslin üçüncü yarımfəsli "Borçalı aşıq mühiti ilə sənət əlaqəsi” adlanır. Azərbaycan aşıq sənətinin aparıcı qollarından birini təmsil edən Qazax və Borçalı sənətkarları zəngin ənənələri, ifaçılıq tərzi ilə eyni mühitin nümayəndələri olublar. Müxtəlif dövrlərdə bu mahalın aşıq sənətini paylaşan bölgələr olan Borçalı, Göyçə, Şəmşəddil (Tovuz), Gədəbəy, aşıqlardan Aşıq Canallı Məmməd, Aşıq Məmmədyar, Mirzə Səməd, Şair Temraz, Aşıq Avdı, Aşıq Məhəmməd, Aşıq Ədhəm Ərəbov, Şeyda Əziz, Miskin Əli, Çoban Əfqan, Aşıq Cəlal Qəhrəmanov, Aşıq Ayaz Zülfüqarov, Aşıq Kərəm Nəsibov, Aşıq Yəhya Məmmədov, Aşıq Zəkəriyyə Mehman və s. aşıq sənətini qoruyub saxlayıblar. Tədqiqatın bu hissəsində Borçalı aşıqları ilə Qazax aşıqlarının sənət əlaqələrindən danışılmışdır. Qazax mahalının aşıqlarının müəyyən dərəcədə formalaşmasında və inkişafında Borçalı aşıq mühitinin rolunun olduğu və ümumilikdə, Qazax mahalının – “İncə Dərəsi” nahiyəsi demək olar ki, aşıq
2 Söyləyici: Çaylı kənd sakini Murad Novruzov (1928-2008) 3 Allahmanlı M. Azərbaycanın Qərb bölgəsinin mənəvi mədəniyyətindən. Bakı: Nurlan, 2011, s.26
11 sənətində bütövlüklə Borçalı aşıq ənənəsindən bəhrələnməsi barədə geniş izahlar verilmiş və lazımi tədqiqatlar aparılmışdır.
Vaqifdən, Vidadidən üzü bu yana XVIII yüzildə də Qazax mahalının şairlərinin şeirləri Borçalı ədəbi mühitinin bəzəyi olmuşdur. Ş.Məmmədli yazır ki, “XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində qazaxlı şairlərdən Molla Hüseyn Sabit, Şıxlı Mustafa Ağa Arif, Dağkəsəmənli Mustafa ağa Nasir, Əbdürrəhman ağa Dilbazi Şair, İsgəndər Ağa Şair, Xanlıqlardan Hacı Rəhim ağa Vəhidi, Şahnigar Rəncuri, Kəsəmənli Çoban Əfqan, Qıraq Kəsəmənli Məhəmməd, Köçəsgərli Əli, Misgin Əli, Ağstafalı Mirzə Səməd, Məhəmmədəli, Şıxlı Səməd, Qaymaqlı Avdı, Daşsalahlı Tapdıq, Canallı Məmməd və başqaları Borçalı elində ağır məclislər keçirmiş və sevilmişlər” 4 .
Gəlin bu bilgiyə bir az dəqiqlik gətirək. Əvvəla aşıqlardan aldığımız bilgiyə görə Qazax şairləri Borçalı elində məclis aparmayıblar, onların sözləri daim məclislərdə aşıqların sazında ifa edilib. Çoban Əfqanın özünü götürsək, savadsız el şairi olub ki, daim Ceyrançöldə ağasının sürülərini otarıb. Miskin Əli və Köçəsgərli Əli də həmçinin şair olublar, onların da Borçalı məclislərində özləri yox, sözləri səslənib. Mirzə Səməd ağstafalı yox, Qazağın Daşsalahlı kəndindən olub, söz qoşub, dastan yaradıb. Ümumilikdə, Canallı Məmməd, Aşıq Avdı Qaymaqlıdan başqa adları çəkilən sənətkarların heç birinin Borçalı aşıq məclislərinin aparılmasında rolları olmayıb. Qazax mahalında, deyilənə görə, adı çəkilən Məhəmmədəli, Daşsalahlı Tapdıq adlı sənətkar olmayıb. Aşıqlardan aldığımız bilgiyə görə, ustad Aşıq Canallı Məmməd, Dərya Məhəmməd, Aşıq Avdı, Aşıq Bəhram, Aşıq Cəlal Qəhrəmanov, Kərəm Nəsibov çağdaş dövrün ustadı Aşıq Ədalət Nəsibov, şagirdlərindən Məhəmmədəli Məşədiyev Borçalı mahalında ağır məclislər keçiriblər. Bunlarla yanaşı, demək lazımdır ki, Aşıq Sadıq Sultanov, Hüseyn Saraclı, Xındı Məmməd, Əmrah Gülməmmədov, Kamandar Əfəndiyev, Məhəmməd Sadaxlı kimi Borçalının ustad aşıqları da daim Qazax mahalında ağır məclislər aparıblar.
Dissertasiyanın ikinci fəsli “Qazax aşıq və el şairlərinin yaradıcılığında klassik sənət ənənələri" adlanır. Bu fəsil dörd yarımfəsildən ibarətdir. Tədqiqatın bu fəslində Qazax aşıq və el
4 Məmmədli Ş. Azərbaycan ədəbiyyatının Borçalı qolu (1920-ci ilə qədər). Tbilisi: Kolori, 2003, s.134
12 şairlərinin yaradıcılıqlarında klassik poetik ənənələr araşdırılmış, klassik aşıq şeirinin yaşamasında, yeni nəsillərə ötürülməsində Qazax aşıqlarının da əvəzedilməz rolu olduğu xüsusi vurğulanmışdır. Qazax aşıq mühiti klassik ənənələrə söykənərək spesifik yaradıcılıq və ifaçılıq yolu ilə fərqlənən aşıqlar yetişdirmişdir ki, bunların yaradıcılığında təkcə Qazax aşıqlarının deyil, Göyçə, Borçalı, Gədəbəy-Şəmkir aşıqlarının klassik ənənələrə sadiqliyi ilə yanaşı, yeni çalarlarda da özünü qorumuşdur. Bu fəsildə Qazax mahalı coğrafi baxımdan Göyçə, Borçalı, Gədəbəyə yaxın yerləşdiyindən aşıq sənəti də bu üç bölgənin spesifik xüsusiyyətlərini özündə daşıdığı ortaya çıxmışdır. Bu fəslin “XX əsr Qazax aşıq yaradıcılığında klassik poetik
rəngarəng olan Qazax aşıqlarının yaradıcılığında şeirlər demək olar ki, klassik ənənəyə daxil olan bütün mövzuları, şeir şəkillərini, deyimləri qoruyub saxlamışdır. Klassik aşıq mövzularının işlənmə dərəcəsini və ənənəsinin Qazax aşıq mühitində yaşadılmasını araşdır- madan öncə aşıq sənətinin XX əsrdə, xüsusən də sovetləşmədən son- ra əsaslı dəyişikliyə uğradığını, klassik ənənəni “qoruya bilmədiyi” vurğulanmışdır. Bu yarımfəsildə əsas məqsəd Qazax aşıq mühitinin milli folklor mədəniyyətində yerinin müəyyənləşdirilməsindən, onun müasir nümayəndələrinin yaradıcılığının müqayisə və paralellər əsa- sında filoloji yöndən araşdırılmasından, sənətkarlıq və ifaçılıq mə- sələlərinin öyrənilməsindən, klassik
ənənənin bu
mühitin sənətkarlarının yaradıcılığında tutduğu yeri, mühitin özünəməxsus sənətkarlıq xüsusiyyətlərini araşdırmaqdan ibarət olmuşdur. Çünki bu aşıq mühitinin nümayəndələri yaradıcılıqlarında klassik ənənəni qorumaqla yanaşı, spesifik yaradıcılıqla aşıq sənətinin müxtəlif janr və şəkillərində yaradıb yaşatmışlar. Qazax aşıqları zincirləmə, dodaqdəyməz, qıfılbənd, cığalı təcnis, gedər gəlməz təcnis, güllü qafiyə, qoşma, gəraylı, divani, müxəmməs, cığalı müxəmməs ilə yanaşı eyni hərf üzərində qurulmuş şeir və ümumiyyətlə, aşıq sənətinin bütün növlərində şeirlər yazmışlar. El sənətkarlarının zorla klassik sənətin məcrasından çıxmağa vadar edildiyi bir vaxtda klassik aşıq mövzularının yaşadılması, inkişaf etdirilməsi təqdirəlayiq hadisə idi. M.Allahmanlının da dediyi kimi, “aşıq bu dövrdə öz nəğməsini oxumalı olduğu halda, Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|