Microsoft Word Irevan bolgesi doc
Yüklə 4,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
5 ayrı-ayrı dövrlərdə tərtib olunmuş xəritələrdə onun bəzi əraziləri öz əksini tapmamışdı. Bu da istər-istəməz əhalinin say tərkibinə ciddi təsir göstərmişdi. Monoqrafiyada arxiv sənədləri və digər ilkin mənbələr əsasında erməni müəlliflərinin İrəvan bölgəsinin əzəli Ermənistan ərazisi olması, əhalinin etnik tərkibi baxımından ermənilərin üs- tünlük təşkil etməsi barədə uydurduqları yalanları ifşa etmək və nəhayət bu xalqın İrəvan ərazisinə gəlmə olduqlarını sübut etməkdir. Məhz bu baxımdan monoqrafiya Azərbaycan tarixinin ağ səhifələrinin doldurulması baxımından elmi-praktiki əhəmiyyətə malikdir. Monoqrafiyanın yazılmasında müxtəlif səpkili qaynaqlardan – yerli, Osmanlı, erməni, rus, gürcü mənbələrindən və bəzi səyyah məlumatlarından istifadə edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, haqqında bəhs etdiyimiz dövr çərçivəsində İrəvan bölgəsinin bu və ya digər məsələlərinə toxunarkən, problemin həllinə kömək məqsədilə müqayisə üçün XVII yüzilliyə aid bəzi qaynaqlar da elmi dövrəyyə cəlb olunmuşdu. XVIII yüzilliyin birinci yarısına aid İrəvan bölgəsi haqqında məlumat verən qiymətli mənbələrdən biri anonim tarixçi tərəfindən yazılmış “Təzkirət-əl-mülk” əsəridir. Bu mənbənin Azərbaycan Milli Elmi Akademiyasının A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılan və Ə.Rəhmani tərəfinfən tərcümə edilmiş nüsxəsindən istifadə edilmişdir (61). Əsər Səfəvilər dövlətinin böyük bir hissəsini ələ keçirmiş əfqan-gilzayilərin başçısı Əşrəfin sifarişi ilə naməlum müəllif tərəfindən 1725-1729-cu illər arasında tərtib edilmişdi. Səfəvilərin dövlət quruluşuna aid yazılmış bu əsər çox dəyərli mənbədir. Mənbədə Azərbaycan bəylərbəyliklərindən olan, İrəvan bölgəsinin də daxil olduğu Çuxursəd bəylərbəyliyi haqqında da məlumat verilmişdi. Burada ona tabe olan inzibati- ərazilər, ayrı-ayrı ərazilərin hərbi qüvvələri və gəlirləri haqqında məlumata rast gəlmək olar. XVIII yüzilliyin birinci yarısına aid İrəvan bölgəsinin mahal- ları, əhalisi, vergi və mükəlləfiyyətləri haqqında fikir yürütməyə imkan verən mənbələrdən biri “İrəvan əyalətinin icmal dəftəri”dir 6 (38). Qeyd etmək lazımdır ki, 1724-cü ilin payızında İrəvanı ələ keçirən Osmanlı dövləti bölgəni öz qanun-qaydasına tabe etmək və gəlir mənbələrini müəyyənləşdirmək üçün 1728-ci ildə siyahıya- alınma keçirdi. Siyahıyaalınmada İrəvan bölgəsinin inzibati-ərazi quruluşu, əhalinin sayı, etnik, dini və sosial tərkibi, məşğuliyyəti, kənd və şəhərləri haqqında məlumat toplanılmışdı. Bu məlumatlar əsasında qarşıya qoyduğumuz problemləri araşdıra bilərik. Lakin siyahıyaalınma keçirilən dövrün real mənzərəsini əks etdirən bu mənbəyə tənqidi yanaşmaq lazımdır. Əsərin yazılmasında yerli mənbələrin də xüsusi yeri vardır. Belə mənbələrdən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılan «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» əsərini xüsusi qeyd etmək lazımdır (48). Bu məktubların məzmunundan bəhs etməzdən əvvəl onları toplayan müəllif haqqında qısaca məlumat verək: «Mək- tub»ların müəllifi Məhəmməd Müslüm (Qüdsi) İrəvanda anadan olmuş və təhsilini davam etdirmək üçün bir müddət İsfahanda yaşamışdı. Təhsilini başa vurduqdan sonra öz vətəninə qayıdan Məhəmməd Müslüm 1781-ci ildə Hüseynəli xan (1759-1783) tərəfindən xan divanxanasının mirzəsi təyin edilmiş və ona mühüm sənədlərin mühafizəsi tapşırılmışdı. Bir müddət bu vəzifədə çalışan Məhəmməd Müslüm Məhəmməd xanın (1784-1805) dövründə vəzir təyin olunmuşdu. O, vəzir vəzifəsini yerinə yetirməklə bərabər, müxtəlif illərdə yazılmış köhnə məktubların bir yerə toplanması və qaydaya salınması göstərişini də almışdı. Lakin Məhəmməd Müs- lümün vaxtı olmadığından məktubların üzünün köçürülməsini bir münşiyə tapşırılmışdı. Beləliklə, yeni vəzirin səyi nəticəsində həmin məktublar bir yerə toplanmış və dövrümüzə «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» adı altında gəlib çatmışdır. Əsərin «İrəvanlı Hüseynəli xanın məktubları» adlanmasına baxmayaraq, bu sənədlər arasında onun oğlanları Qulaməli xana və Məhəmməd xana məxsus xeyli məktublar da vardır. Burada İrəvan hakimlərinin Osmanlı sultanına, paşalarına, Kartli-Kaxetiya çarı II İrakliyə, Xoy xanı Əhməd xan Dünbüliyə, Qarabağlı İbrahimxəlil xana yazmış olduqları məktublar və xanlığın daxili işləri ilə bağlı 7 verdikləri əmr və göstərişləri toplanmışdır. Məktublardan İrəvan xanlığının siyasi, iqtisadi, ticarət əlaqələrindən, idarəçilik sistemin- dən, torpaq mülkiyyət formalarından, vergi və əhali haqqında məlumat əldə edə bilmişik. Qeyd etmək lazımdır ki, bu sənədlərin İrəvan xanlığı ilə bağlı bəzi məqamların işıqlandırılmasında əhəmiyyəti misilsizdir. Tanınmış səyyah və coğrafiyaşünas Hacı Zeynəlabdin Şir- vanlının «Bustan-üs-səyahət» adlı səyahətnaməsinin də bu monoq- rafiyanın yazılmasında böyük əhəmiyyəti vardır. Əslən şamaxılı olan H.Z.Şirvanlı ömrünün 40 ilini səyahətdə keçirmişdi. O, Azər- baycan, Orta Asiya, İran, İraq, Əfqanıstan, Fələstin, Osmanlı dövləti və s. ölkələrdə olmuş və gördükləri haqqında qeydlər aparmışdır. Bu qeydlər əsasında səyyah bir neçə əsər yazmışdır. Onlardan biri də «Bustan-üs-səyahət» adlı səyahətnamədir (65). H.Z.Şirvanlı bu əsəri 1832-ci ildə yazmış və əsər onun ölümündən sonra-1896-cı ildə Tehranda nəşr olunmuşdur. Səyahətnamənin IV fəslində Azərbaycanın 30-a qədər şəhər, kənd və s. yaşayış məntəqəsi təsvir edilmiş, əlifba sırası ilə onların təsviri izahı verilmişdir. Onun İrəvan haqqında verdiyi məlumatı xüsusilə əhəmiyyətlidir. 1826-cı ildə İrəvanda olan səyyah səyahətnaməsində buranın Azərbaycan ərazisi olduğunu, əhalinin türkcə danışdığını və burada çox az xristian əhalisinin yaşadığını xüsusi qeyd etmişdir. Bu faktın özü də erməni müəlliflərinin İrəvanda erməni əhalisinin güya ki, çoxluq təşkil etməsi haqqında boşboğazlığına tutarlı cavabdır. İrəvan xanlığının tarixi ilə bağlı bir çox məsələlər Qarabağ xanlığı tarixindən bəhs edən müəlliflərin əsərlərində də öz əksini tapmışdı. Səlnamə xarakterli bu əsərlər Nazim Axundov tərəfindən toplanaraq 2 kitabda «Qarabağnamələr» adı ilə 1989-cu və 1991-ci illərdə nəşr edilmişdir. Bu nəşrlərdə toplanmış Mirzə Adıgözəl bəyin, Mirzə Camal Cavanşirin, Əhməd bəy Cavanşirin, Mirzə Yusif Qarabağinin, Mir-Mehdi Xəzaninin əsərlərində (51; 43; 26; 44; 37) Ağa Məhəmməd şah Qacarın yürüşləri ərəfəsində Cənubi Qafqazdakı siyasi vəziyyət, İrəvan xanı da daxil olmaqla bəzi xanla- rın ona qarşı ittifaq yaratmasından, İrəvan xanlığının şah qoşun- larına müqaviməti, birinci və ikinci Rusiya-Qacar müharibələri Yüklə 4,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|