Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
168
    
  
 
 
Azərbaycan türklərinə məxsus qoç heykəli (Orta əsrlər). 
İrəvan xanlığı (indiki Ermənistan) ərazisində Azərbaycan 
türklərinə məxsus heykəllər və qəbirüstü daşlar erməni 
vandalları tərəfindən məhv edilmişdir 
 
 
Məscidin tikintisinə yardım etmiş şəxslər 
 
Bu məscidlə bağlı diqqətçəkən hadisələrdən biri də 
hicri-qəməri tarixi ilə 1325 və 1328-ci illərdə onun 
abadlaşdırılması  məqsədilə camaatın maliyyə yardımı 
toplamasıdır. Həmin vəsaitlə bağçanın  ətrafına 22 
mildən artıq hasar çəkilmişdir. Ağayi  Əbdürrəhman 
Vahabzadə ianə verənlərin adlarını  və verdikləri illəri 
bir-bir sadalamışdır: 
 Əli Əkbər Kərbəlayi Əlizadənin ianəsi.  1325 
Əmi Hacı Abbaszadə Gəncəvinin şəxsi ianəsi.  1328 
Kərbəlayi Rza Hacı Cabbarzadənin ianəsi. 1328 

---

 
 
169
Hacı Mirzə Əlizadənin ianəsi.  1328 
Ağa Səməd Bəzzazın ianəsi.  1328-ci il cəmadiül- 
əvvəl ayının 15-i 
Mir Məhəmməd Məhəmmədzadə Səfərlinin ianəsi. 
1328 
Məşhədi Mürtəza Məşhədi Məhəmməd Əlizadənin 
ianəsi. 1328 
Məşhədi Əli Məhəmməd Qasımzadənin ianəsi. 1328 
Bağır bəy Bəzzazın ianəsi. 1328 
Məşhədizadənin ianəsi. 1328 
Rza bəy Lütfəli mərhum Bəyzadənin ianəsi .1328 
İsmayıl Zeynalzadənin ianəsi. 1328  
Məşhədi Əmir İbrahim Mircəmilzadənin ianəsi. 1328 
Məşhədi Əli Əkbər Kərbəlayi Əsgərzadənin ianəsi. 
1328 
Kərbəlayi Abbas Əli... Rəcəbin qardaşının ianəsi. 1328 
Ağa Mirismayıl Mir Heydərzadənin ianəsi. 1328 
Hacı Əliəkbər ağanın ianəsi. 
Kərbəlayi Məşhədi Məhəmmədzadənin ianəsi. 1328 
Hacı İbrahim Xəlilin ianəsi. 1328 
Abdulla Hacı Babazadənin ianəsi. 1328 
Məşhədi Yusif  və onun qardaşı  Ağa Həsənin 
ianəsi. 1328 
Məşhədi Bağır Hacı İbrahimzadənin ianəsi. 1328 
 
Bu məlumatın bir yerində deyilir: “Bu əsərin son 
hissələrinin yazıldığı günlərdə bizim həmkarlarımızdan 
olan ağayi  Əbdürrəhman Vahabzadə  İrəvan "Came 
məscidi"nin bir şəklini bizə göndərib. Həmin  şəkil bir 
çox cəhətdən əhəmiyyətlidir və gələcəkdə məscid mey-
danının layihələşdirilməsində ondan istifadə etmək 
olar. Şəkilin altında konkret tarix göstərilsə də, o, bir o 
qədər inandırıcı görünmür. Əlimizdə olan digər  şəkil-

---

 
 
170
lərlə müqayisə apardıqda  və  məscid hovuzunun ətra-
fında toplanmış camaatın geyimini diqqətlə araşdırdıq-
da məlum olur ki, həmin  şəkil hicri-qəməri tarixi ilə 
1328-ci ildən  əvvəlki dövrə aiddir. Yəni  şəkil hələ 
bağçanın  ətrafına dəmir hasar (bu, hicri-qəməri tarixi 
ilə 1328-ci ilə aiddir) vurulmadığı dövrdə  çəkilmişdir. 
Həmin dövrdə  məscidin hovuzu çox abad olmuşdur. 
Belə ehtimal etmək olar ki, möminlər hovuzun ətrafına 
toplaşaraq, günorta namazı üçün dəstəmaz alırlar. 
Hələlik günbəzxananın şəbistan qapısı bağlıdır. 
Məlumatdan aydın olur ki, bu gün İrəvan şəhərində 
8 məscidin xarabalıqları qalmışdır. İran mütəxəssisiləri 
onların beşinin tarixini araşdırmış, tikilmə və fəaliyyət 
dövrünü öyrənmişlər.  
Məlumatda Sərdar məscid-mədrəsəsi barədə deyi-
lir: "Bu səfərdə  Sərdar məscidi ilə yaxından tanış ol-
duq. 1868-ci ildə çəkilmiş 19 saylı şəkli madam Deviv-
lovanın "Səfərnamə"sindəki qravüra ilə tutuşdurduq. 
Şəkillərin müqayisəsi və şəhərdəki dini ocaqların xara-
balıqlarının ilkin təhlili nəticəsində bu məscidin Abbas 
Mirzəyə və İrəvan qalasının sərdarına  aid olması qəra-
rına gəldik". 
1826-cı ildə  İrəvana gəlmiş  İtaliya diplomatik nü-
mayəndə heyətinin albomundakı 47 saylı  şəkil də de-
diklərimizi təsdiq edir. İrəvan qalasına aid həmin şəkil-
də qala divarlarının arasından bir məscidin günbəzi gö-
rünür. Həmin günbəz tarixçilərin təsvir etdikləri gün-
bəzlə eynidir. Hazırda Sərdar məscidindən təkcə gün-
bəzin  şimal-şərq guşəsini saxlayan sütun və ona birlə-
şik hücrə tikintilərinin bir hissəsi qalıb. Bu mədrəsə-
məscidin naxışları  və onun daş bünövrəsi bir çox cə-
hətdən  İrəvanın "Came məscidi"nə  bənzəyir. Doğru-
dur, bu məscid Qacariyyə dövrünün əvvəllərinə aiddir, 

---

 
 
171
ancaq o, üslub baxımından Səfəviyyə  və  Zəndiyyə 
dövrünün memarlıq (İsfahan səbki) xüsusiyyətlərini 
özündə  əks etdirir və öz dövrünün bariz memarlıq 
nümunəsidir. 
"Sərdar məscidi" barədə danışarkən madam Devi-
vilovanın bu məscid (o, bu məscidi qədim memarlıq 
abidəsi kimi təqdim etmişdir) barədə yazdıqlarını xatır-
lamamaq olmur. Madam Devivilova iki məqamı xüsusi 
vurğulamışdır:  
1.
 
Filipin də  şərhində bu məscidin mərkəzində 
yerləşən böyük hovuzdan danışılır. 
2.
 
Tələbələrin dinləmələrindən, onların təhsillə 
məşğul olmalarından və  məsciddəki  şəraitdən, onun 
şəkildəki əksindən aydın olur ki, bu gün xaraba qalmış 
məscid bir vaxtlar elm-maarif mərkəzi olub. Ehtimal 
ki, madam Devivlova o zaman abad  İrəvan “Came 
məscidi”ndə  tələbələrin qarşısında çıxış edib, sadəcə 
olaraq məscidləri qarışdırıb. Belə görünür ki, madam 
Devivlovanın məlumatı 1881-ci ilə (hicri-qəməri tarixi 
ilə  1299-cu ) aid olmuşdur. Filipin çəkdiyi  şəkillə 
onun yazdıqları arasında 19 il fərq vardır. 
 
Ermənistan Respublikasında qalmış  
islam abidələri 
 
Bir qədər  əvvəl Ermənistanda olmuş, onun siyasi, 
iqtisadi, mədəni həyatı barədə material hazırlamış 
"Həmşəhri" qəzetinin müxbiri Mustafa Məqsudi Göy 
məscidin və bu ölkədəki digər qiymətli islam abidələ-
rinin də hazırki vəziyyətinə  nəzər yetirmişdir. Onun 
qələmə aldığı  məqalə adı  çəkilən qəzetin 3 sayında 
dərc edilmişdir. Həmin məqalədə deyilir:  "İran səfirli-
yinin Ermənistanın məsul mədəniyyət işçiləri ilə 

---