Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
172
apardığı üçillik müzakirələrdən sonra da məscid xaraba 
vəziyyətdədir. O, yiyəsiz və sahibsiz qalmışdır. Bürok-
ratik  əngəllər və ötür-ötür oyunları onu təmir etməyə 
imkan vermir. Erməni tərəfi bu tarixi binanın təmir və 
bərpasına mane olmaq üçün bütün vasitələrdən istifadə 
edir. 
"Göy məscid" Ermənistanda Səfəviyyə dövründən 
qalmış yeganə islam abidəsidir. O, İrəvan  şəhərindəki 
"Müqəddəs Sarkis" kilsəsinin yaxınlığında yerləşir. Bu 
qədim məscid bir zamanlar elmi-ictimai mərkəz olmuş, 
müsəlmanlar buraya toplaşmışdır. Ancaq sonralar Ya-
zıçılar Birliyinə verilmişdir.  İndi isə  məscid viranə 
qalıb. Qeyd edilməlidir ki, Qarabağ münaqişəsi zamanı 
İrəvan müsəlmanlarının bütün dini mərkəzləri xaraba-
lığa çevrilmiş, bu və digər  şəhərlərdəki müsəlman 
qəbiristanlıqları yerlə-yeksan edilmişdir. 
"Göy məscid" 1765-ci ildə  təsis edilmişdir. O, Er-
mənistan ərazisində şiəliyin yeganə sənət nümunəsidir. 
Məscidin giriş qapısının yaxınlığındakı  şərab dükanı 
adamın gözünə girir. Onunla üzbəüzdə avtobus daya-
nacağı var. Dağılmış divarların ön tərəfindən vurulmuş 
paslı  dəmir örtüklər bu məscidi kənardan çox kədərli 
göstərir. Prospektdən baxanda məscid görünmür. 
Pilləkənlə qalxıb məscidin həyətinə daxil oluruq. Bura 
sarı, qırmızı yarpaqlarla örtülmüşdür. Döşəmədəki daş-
lar  zamanın zərbələri altında əyri-üyrü şəklə düşüblər. 
Qövsi qapıları çürümüş  hücrələr həyətin hər tərəfindən 
görünür. Həyətin  şərq hissəsi xarabalığa çevrilib, 
divardakı otlar quruyub-qalıb. Həyətdəki kətilin də 
üzərinə sarı-qırmızı yarpaqlar tökülüb. 
Məscidin firuzəyi rəngli günbəzi uzaqdan cilvələn-
sə də, yaxına gələndə onun toz-torpağa batdığını görü-
rük. Günbəzin sol tərəfindən bir ağac budağı qalxıb. 

---

 
 
173
Məscidin həndəvərinə  səpələnmiş kaşıların üzərində 
“Qurani-Kərim”in ayələri rəsm olunub və orada hicri-
qəməri tarixi ilə 1305-ci il yazılıb. 
Həyətin ortasındakı hovuz quruyub, çat-çat olub. 
Burada bir neçə ala-bula küçük bizi qarşılayıb,  ətrafı-
mızda oynaşır. Bir dalandan keçib məscidin şimal his-
səsinə  tərəf gedirik. Günəş göy günbəzin arxasında 
parlayır. Qopub-dağılmış daşlar üzərindəki müqəddəs 
yazılar bir anda xəyalımızı Şah Əbdüləzim ibn Babuy-
yə dövrünə aparır. Xaraba məscidi tənha buraxırıq. 
Çıxış qapısındakı  dəlikdən gələn səs sükutu pozur. 
Tramvaylar, avtobuslar, avtomobillər, adamların bitib-
tükənməyən gediş-gəlişi... Bura erməni  əlifbasının ilk 
yaradıcısı Mesrop Maştuts prospektidir... 
Ermənistanda çox az islam abidəsinin izi qalmışdır, 
amma onlar böyük dəyərə malikdir. Xarabalığa çevril-
miş "Göy məscid"dən əlavə, Gürcüstan sərhəddi yaxın-
lığındakı Haxçat adlanan məntəqədə  Səfəvi dövrünə 
aid dini-tarixi abidələr var. Bununla yanaşı, Ermə-
nistan-Türkiyə  sərhəddində  də son illərdə viranəliyə 
çevrilmiş bir müsəlman məscidinin izləri qalmaqdadır. 
 
Hazırda "Ermənistan" adlandırılan respublikada və 
bütün "Qukasiyan" torpaqlarında  ən qədim dövrlərdən 
azərbaycanlılar yaşamışlar, indi isə burada çox az say-
da yezidi kürd qalmışdır. Bu bölgənin sakinləri əsasən 
sünniməzhəb olmuşlar. Onlar  ermənilərin təmizləmə 
siyasəti nəticəsində zorla Azərbaycan Respublikasının 
müxtəlif  ərazilərinə  və digər respublikalara köçürül-
müşlər. Bu siyasətin davamı olaraq Ermənistanda yaşa-
yan rus və kürdlər də bu respublikadan  qovulmuşlar".
1
 
 
                                                 
1
 "Həmşəhri" qəzeti, 25-26 fərvərdin 1375 hicri-şəmsi ili 

---

 
 
174
Köhnə İrəvan bazarı 
(1905-ci il) 
 
İrəvanda Azərbaycan 
türklərinə məxsus 
Gürcü  karvansarasının 
qalıqları
 
  
 
 
                 
İrəvan üləmaları və ruhaniləri 
 
Bu bölgədən bir çox görkəmli elm adamları, ruha-
nilər və din alimləri çıxmışlar. Onların  əksəriyyəti 
ömrünün sonunadək İrəvanda yaşamış və İran-rus mü-
haribələrində  fəal iştirak etmişlər. Bir çox ruhanilərin 
məzarı indi də bu şəhərdə qalıb.  Təbrizdəki Hacı 
Səfərəli məscidinin imam cüməsi mərhum ayətullah 
Seyyid Höccət  İrəvaninin atası ayətullah Seyid Əli 
İrəvaninin və onun babası ayətullah Seyid Əbdülməcid 
İrəvaninin (Şəmsi  tarixi ilə 1371-ci ildə vəfat etmişdir) 
məqbərəsi İrəvan şəhərindədir.
1
      
Doktor  Əqiqi Bəxşayişinin yazdığına görə, ayə-
tullah Seyid Əli İrəvaninin ulu babası Xosrov şah döv-
ründə İrəvana köçmüşdür. Seyid Əli hicri-qəməri tarixi 
ilə 1258-ci ildə  İrəvan  şəhərində doğulmuş  və hicri-
qəməri tarixi ilə 1324-cü ildə  Nəcəfüləşrəf  şəhərini 
                                                 
1
 Seyid Mehdi Dərvazeyi. Ayətullah Seyid Əbdülməcid İrəvaninin 
tərcümeyi-halı. Məscid nəşri, şəmsi tarixi ilə 1371-ci ilin şəhrivər 
və mehr ayı 

---

 
 
175
Mərhum Ayətullah 
Mirzə Yusif İrəvani 
Mərhum Ayətullah 
Mirzə Əli İrəvani      
ziyarət edərkən orada vəfat etmişdir. Vəsiyyətinə 
uyğun olaraq o, "Vadi-ül İslam"da dəfn olunmuşdur.
1
  
 
 
     
 
 
 
 
İrəvandan başqa məşhur ruhanilər də  çıxmışdır. 
Ayətullah-ul-əzim Seyid Şəhabəddin Mərəşi Nəcəfinin 
yetirmələri  olan ayətullah Mirzə Əbdülhüseyn İrəvani, 
Mirzə Bağır İrəvani,  mərhum ayətullah Seyid Məhəm-
məd Hadi Milaninin tələbəsi Hacı Mirzə Əliağa İrəvani 
də əslən İrəvandan olmuşlar.
2
  
Ümumiyyətlə, bu şəhərdən çıxan görkəmli din xa-
dimlərinin hamısının adını  çəkmək mümkün deyil. 
Onların arasında elə mötəbər alimlər var ki, onlar təkcə 
elmi dairələrdə deyil, bütün dünyada şiələrin mərcəyi-
təqlidi kimi tanınmışlar. Onlardan biri də Fazil İrəvani 
kimi tanınan mərhum ayətullah molla Məhəmməd İrə-
vanidir. Yəhya Dövlətabadi yazır: "Hicri-qəməri tarixi 
                                                 
1
 Məfaxer-e Azərbaycan. I cild, səh.211, 243, 357, 408 
2
 Məfaxer-e Azərbaycan. I cild, səh.211, 243, 357, 408 

---