Microsoft Word Irevan-son redakte 05. 01. 2015. doc

 
 
183
O nadir fazil şəxs Berlində  vəfat etdi və öz vəsiy-
yəti  əsasında Berlindəki müsəlman qəbiristanlığında 
torpağa tapşırıldı. Onun başdaşının üzərində bu sözlər  
yazılıb: "Qalullah təali fil hədisi qüds: La ilahə illəllah 
hosni. Fəmən dəxəl hosni əmn min əzabi.  İlahiyyatçı 
alim Mirzə Fəzləli Təbrizi İrəvani vəfat etdi. Bu zəngin 
bilik sahibi olan alim, abid və arif Mirzə  Əbdülkərim 
Mollabaşı Azərbaycanda doğulmuş  və hicri-qəməri 
tarixi ilə 1339-cu ilin cəmadiül  əvvəl ayının çərşənbə 
gecəsi (miladi tarixi ilə 1921-ci ildə) vəfat etmişdir". 
 
İrəvanın bəzi məşhur adamları  
 
İrəlidəki fəsillərdə haqqında danışdığımız sərdar və 
əmirlərdən əlavə, bu bölgədən bütün İranda ad-san sa-
hibi olan çoxlu görkəmli insanlar çıxmışdır.  Onlardan 
bir neçəsi haqqında qısa məlumat verək. 
Məhəmməd şah Qacar dövrünün sədri-əzəmi olmuş 
Hacı Mirzə Ağası adı ilə tanınan Hacı Mirzə Abbas İrə-
vanda doğulub və orada boya-başa çatmışdı. O, bayat 
tayfasından olan və hicri-qəməri tarixi ilə XIII əsr  İrə-
van ədib və şairləri arasında böyük nüfuza malik Mirzə 
Müsəllimin oğlu idi. 14 yaşa qədər İrəvanda ilk təhsilini 
alan Hacı Mirzə Abbas sonradan təhsilini davam etdir-
mək üçün müqəddəs Kərbəlaya yola düşmüş və burada 
bir müddət Fəxrəddin ləqəbli Axund Molla Əbdülsəməd 
Həmədaninin yanında elm öyrənmişdi. Lakin hicri-
qəməri tarixi ilə 1216-cı ilin zilqəddə ayının 18-də 
(Qədri Xum bayramı günü) vəhabi dəstələri Kərbəlaya 
hücum edərkən Molla Əbdülsəməd Həmədani  şəhid 
olmuşdu. Bundan sonra Hacı Mirzə Abbas Azərbaycana 
qayıtmış  və naib-üs-səltənət Abbas Mirzə ilə tanış ol-
muşdu. Abbas Mirzə onu öz məclislərinin yuxarı başın-

---

 
 
184
da oturdur, xüsusi ehtiram göstərirdi. Bir qədər keçən-
dən sonra Naib-üs-səltənə onu oğlu Məhəmməd Mirzə-
yə müəllim təyin edir. O, sonradan düz 13 il şagirdi 
Məhəmməd  şahın sədri-əzəmi olmuşdu. Hicri-qəməri 
tarixi ilə 1264-cü ildə  Məhəmməd  şah vəfat etdikdən 
sonra o,  yenidən Kərbəlaya getmişdi. 1265-ci ildə vəfat 
edən Hacı Mirzə Abbas Kərbəlada dəfn olunmuşdur. 
Hacı Mirzə  Ağasının tərcümeyi-halını yazmış  Mə-
həmməd xan onun nazir fəaliyyəti barədə deyir: "...Xa-
ricilərlə  ən ciddi məsələlərlə bağlı fikir mübadiləsini 
çox vaxt Hacı aparırdı. Dövlətini və millətini sevən  
nazirlərin bir qismi vacib idarəçilik işinin niyə bu təd-
birsiz adama tapşırılmasının səbəbini anlaya bilmirdi-
lər. Bir-iki məmurun etirazına və narazılığına baxma-
yaraq, camaat indiyə qədər Hacıdan razılıq edir. Onun 
dövründə Tehranda çörək bir abbası olmuşdu.  Ət, yağ 
və digər gündəlik tələbat malları o qədər ucuz olmuşdu 
ki, əhali indiyəcən bu barədə danışır.  
Hacı ədalətli idi, heç kəsin edam və həbs olmasını 
istəmirdi. O, çörəyi tək kəsməz, qonaq-qaranı sevirdi. 
Ölümə  məhkum edilmiş bir çox insanları xilas etmiş, 
edamdan qurtarmışdı. O, həqiqətən, duası Allah tərə-
findən qəbul edilmiş şəxslərdən idi. Dövlətin və xalqın 
keşiyində dayandığı müddətdə buraxdığı bir-iki səhv 
və ehtiyatsızlıq Hacının xidmətlərini azaltmır. 
Əlbəttə, Allah adamı və iman sahibi olmaq heç kə-
sin dövlət işində səhv buraxmasına bəraət qazandırmır. 
Onun yol verdiyi səhvlər daxilindəki pislikdən doğma-
mışdı. O, bəzi məsələlərdə  nə  qədər ehtiyatsızlıq edir-
disə, xalqa qarşı bir o qədər  xeyirxah idi. Xalq onun 
dövründə  əmin-amanlıq içində yaşayırdı. Mərhum 
şahın ona göstərdiyi etibarın onda biri başqalarına 
göstərilsəydi, ölkə əhalisinin yarısı qətlə yetirilərdi. 

---

 
 
185
...Bir gün Hacı divanxanaya daxil olur. O, hovuzun 
kənarında oturub əlini suya salır. O zamankı divanxana 
işçilərindən biri (bu yaxınlara qədər sağ idi) onu görür. 
Həmin şəxs Hacının yanına bir neçə dəfə xahişə gəlsə 
də, Hacı onu eşitməmişdi. Buna görə  də ürəyində 
Hacıya qarşı kin bəsləyirdi. O, Hacını hovuzun kəna-
rında görüb, arxadan yaxınlaşaraq, qəflətən onu ho-
vuza itələyir. Biçarə Hacını sudan  çıxarırlar və bu 
əməlinə görə    həmin xidmətçini cəzalandırmaq istə-
yirlər. Ancaq Hacı icazə vermir, deyir ki, bu çarəsiz 
mənim  əlimdən təngə  gəldiyi üçün, bu addımı atıb. 
Bundan sonra Hacı onun xahişini yerinə yetirir".
1
  
Hacını mədh edən bir şeirdə deyilir: 
 
Bu başdan o başa gəzsən dünyanı.  
Tapmazsan İrəvan qocası tək ziyalı bir insanı.
2
  
                                                                    
Yüksək şairlik istedadı olan Hacı öz müəllimi Fəx-
rəddin  Əbdüssəməd Həmədaniyə olan sevgisinə görə 
"Fəxri" təxəllüsünü götürmüşdü. Onun şeirlərindən 
birində deyilir: 
 
Yenə yar məhəlləsinin havası başımdadır,  
Dəvəni yüyən çəkən kimi Təbriz də məni özünə  
                                                                 tərəf çəkir. 
Mən Məcnun kimi Leyli həvəsi ilə gecə -gündüz  
Dağ-daşın  seyrini qılmaqdayam. 
 
Hacı Mirzə  Ağasi bir çox risalələr yazmışdır. 
Onlardan bir neçəsini qeyd etməyi lazım bilirik:   
                                                 
1
 
Etimadüs-səltənə. Sədrüt-təvarix.  Məhəmməd Müşirinin 
redaktorluğu ilə çap olunub, səh.184
 
2
 Etimadüs-səltənə. Mirat-ül Bildan. Doktor Hüseyn Nəvainin 
redaktəsi  ilə, I cild, səh.187 

---

 
 
186
1. "Sultanlığın 40 fəsli". Hacı bu risaləni hicri-
qəməri tarixi ilə 1245-ci ildə  Həcc ziyarətindən qayıt-
dıqdan sonra Xoy şəhərində  qələmə almışdı. Risalə 
"Müqəddimə", "Əxlaq", "Fəlsəfə" və "Ürfan" adlı 
fəsillərdən ibarətdir. 
2. "Kəlamlar". Ürfani üslubda yazılmış peyğəm-
bərlik və imamlığın vacib şərtlərini əks etdirən iki qısa 
fəsildən ibarətdir. Risalə belə başlanır: 
"Mənim dediyim məsələ 
sənin düşüncənə 
uyğundur, 
Xalq düzgün mülahizə həsrətindədir". 
3. Hacı bu risaləsində "Səham Abbasiyyə" risalə-
sindən də bir hissəni xatırladıb. 
4. Onun iki adsız risaləsi də vardır. Onlardan biri 
belə başlanır: 
"Bu zəmanə mənim canımı aldı, 
Yusifin köynəyinin qoxusunu tapmış kimiyəm. 
Qurban olduğum ruh sahibi əmr edir ki...".
1
  
İkinci risalə isə belə başlayır: "Ürfan təbii məsələ-
lərə bürünməyib. Aşağı aləmdəki cismin cövhəri iki 
hissəyə bölünüb...".
2
  
  İrəvan mühaciri kimi tanınan Hacı  Şeyx Həsən 
rus-İran müharibələrindən sonra İrəvandan Təbrizə 
köçmüşdü. O, "Daniş"  təxəllüsü ilə tanınan Ürfəüd-
dövlə Mirzəxanın atası idi. "Daniş" Qacariyyə dövrü-
nün məşhur adamlarından olub. Doktor Müctəhidi 
onun haqqında yazır: ""Daniş" təxəllüslü Mirzə Rza-
xan Ürfəüddövlə hicri-qəməri tarixi ilə 1270-ci ildə 
Təbrizdə doğulmuşdu... O, burada ibtidai təhsil aldıq-
dan sonra bir nəfər tacirin yanında katib kimi İstanbula 
                                                 
1
 Əziz Dövlətabadi. Sərayendeqan-e  şer-e parsi dər Qəfqaz, 
səh.306 
2
 Yenə orada, səh.45 

---