_______________
Milli Kitabxana
________________
11
Çəkdim hər qapıda ayrıca əmək.
Üç qapı ya bu üç inciylə yenə
Tökərəm dünyaya ağır xəzinə.
_______________
Milli Kitabxana
________________
12
Burada qapı (dər) ərəbcə "bab"ın (qapı, fəsil) tərcüməsidir. Bəzi ədəbi
mənbələrdə əsərin ikinci hissəsinə "Xirədnamə" (əql, hikmət kitabı) adı da
verildiyinə təsadüf edirik (Məsələn, 1852-ci il "Biblioteka İndika"
silsiləsindən çap olunan ikinci hissə məhz belə adlandırılmışdır).
Bu mübhəm məsələnin dəqiq həlli üçün əlimizdə olan faktlar heç də kafi
deyildir. Ona görə də hər cür fərziyyədən imtina etməyə məcburuq. Hər halda
əsərin bu gün əlimizdə olan mətnində İskəndər surəti fateh, hakim, fəlsəfə və
imanla qarışıq din carcısı kimi öz səciyyəsini tapmışdır. Yaxın Şərq, o
cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında geniş yayılmış janr ənənələrinə riayət
edərək, Nizami əsərin baş qəhrəmanı olan İskəndəri anadan olduğu gündən
təsvirə başlayır. Məlumdur ki, İskəndərin milli mənşəyi barədə iki rəvayət
var.
Bu adi rəvayətlərin birində İskəndərin sadəcə bir tərki-dünya oğlu olması
və Makedoniya hakimi Feyləqus (Filipp) tərəfindən oğulluğa götürülməsi,
digərində isə onun İran şahı Daranın oğlu olması təsdiq edilir. Nizami hər iki
rəvayət haqqında məlumat verir, lakin o təsdiq edir ki, İskəndər Feyləqusun
oğludur.
Beləliklə, İskəndərin İran taxtının varisi olması məqsədilə quraşdırılan
rəvayəti Azərbaycan şairi rədd edir. Əslində Nizami İskəndərin rumlu
olduğunu tarixi həqiqətə sadiq qalmaq naminə təsvir edir; İskəndər
Nizaminin sevdiyi, onun arzu və amallarını ifadə edən bir bədii surət, ədəbi
qəhrəmandır.
Bütün yaradıcılığı boyu onu daim düşündürmüş ictimai həyat
həqiqətlərini aramış olan böyük mütəfəkkir şair insan və cəmiyyət
münasibətlərini öz fəlsəfi konsepsiyası əsasında aydınlaşdırmağa cəhd etmiş,
bu ictimai problemlərlə bağlı olan suallara isə İskəndər vasitəsilə cavab
tapmaq istəmişdir.
Hələ ilk iri həcmli əsəri olan "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayaraq, Nizami
feodal cəmiyyətində müşahidə etdiyi ictimai və mənəvi nöqsanları ifşa
edərək, onları hansı yollarla aradan qaldırmaq mümkün olacağı haqqında
düşünmüşdür. Dövrünə görədir ki, Nİzami həmişə öz əsərlərinin bədii qüdrəti
və ideya məzmunu ilə feodal hakimlərə təsir göstərmək və onları ədalətə
çağırmaq, bir sözlə, onları "yaxşılaşdırmaq" istəmişdir. "Xosrov və Şirin",
"Yeddi gözəl' poemalarında da ideya istiqamətinin məhz bu hədəfə
yönəldiyini biz asanlıqla görür və duyuruq.
_______________
Milli Kitabxana
________________
13
Bu baxımdan İskəndər bir müsbət qəhrəman kimi şairin yaratdığı bu tipli
surətlərdən çox yuxarıda durur. Nizami bir fateh olan qəhrəmanının müsbət
cəhətlərini daha bariz şəkildə verməyə çalışmışdır.
Əsərin "Şərəfnamə" hissəsində görürük ki, İskəndərin müharibələr
aparmaqda məqsədi hər yerdə ədaləti bərpa etməklə yanaşı, bu ölkələrdə
yayılmış biliklərə sahib olmaqdır. Məsələn, İran şahənşahlığı məğlubiyyətə
uğrayandan sonra İskəndər atəşpərəstlərin hikmətlə dolu kitablarını yunan
dilinə çevirməyə fərman verir. İskəndəri biz bu yürüşlər ərzində həmişə
məşhur yunan alimləri arasında görürük. O, Dərbənd qalasını yolkəsən
quldurlardan xilas etdikdən sonra Dağıstanda yerləşən, vaxtilə İran şahlarının
yay istirahət sarayı olan Sərir qalasına gedir, Keyxosrovun məqbərəsinin
sirlərini öyrənmək istəyir.
Doğrudur, Makedoniyalı İskəndər haqqında yaranmış tarixi və əsatiri
mənbələrdə (məsələn, yəhudi dilində olan romanda) onu qədim padşahlardan
olan Altinüsün məqbərəsində görürük. Nizami İskəndəri o vaxtkı oxuculara
daha yaxın və tanış olan Keyxosrov məqbərəsinə getməyə məcbur edir. Şair
öz qəhrəmanına bilici Bəlinasın diliylə başa salır ki, dünyada taxt-tac, şöhrət
və dövlət hamısı müvəqqətidir, yaxşı ad isə daimidir. İnsan çalışmalıdır ki,
özündən sonra yaxşı ad qoyub getsin, buna isə ancaq yaxşı əməllərlə nail
olmaq mümkündür. Padşahlar taxtına gəlincə:
Faydasız olan bu taxt nəyə gərək?
Üstündə başqası ömür sürəcək
Faydasız bu taxta uyma, saxtadır,
Yerimiz taxt deyil, quru taxtadır.
Bu qızıl baxt deyil, versəniz fikir,
Ayağa vurulmuş ağır kündədir.
Bir taxt ki əbədi yer deyil sana,
Onu ta dirisən parçalasana!
Bu beytler şairin bütün ömrü boyu inam bəslədiyi "ədalətli şah", "ideal
hökmdar" konsepsiyasında dönüş əmələ gəldiyinə dəlalət edir,
Humanist sənətkar tədricən "ədalətli" hakimlərin də bəşər cəmiyyətinə
insanların həmişə arzulamış olduğu səadəti gətirə biləcəyi fikrindən əl
çekməyə başlayır və əsərin ikinci hissəsini təşkil edən "İqbalnamə"də
İskəndəri azad cəmiyyət münasibətlərinin hökm sürdüyü xoşbəxtlər ölkəsinə
gətirir və bununla da təsdiq edir ki, bəşər
_______________
Milli Kitabxana
________________
14
cəmiyyətinin səadət dolu gələcəyi ədalətli şah konsepsiyası ilə deyil, ancaq
maddi və mənəvi azadlıq ideyaları ilə bağlıdır.
Şairin bu "sosial utopiyası", onun təsvir etdiyi azad cəmiyyət haqqında
görüşləri o zamankı dünya ədəbiyyatında misilsiz bir hadisə idi.
"İskəndərnamə" əsərində şairin yüksək vətənpərvərlik hissləri də öz əksini
tapmışdır. Bu vətənpərvərlik ideyalarının ən bariz təmsilçisi şairin dərin sevgi
duyğuları ilə yaratdığı Bərdə hakimi Nüşabə surətidir. Nüşabə "Xosrov və
Şirin" poemasında rast gəldiyimiz Məhinbanu surətinin davamıdır. Maraqlı
burasıdır ki, Nizami İskəndəri öz doğma yurdu Azərbaycana gətirmək üçün
bilərəkdən tarixi anaxronizmə yol verir.
Bərdə hakimi Nüşabə eyni zamanda şairin "ədalətli hökmdar" haqqında
görüşlərinin də ifadəçisidir. Nüşabənin rnüdrik bir hakim olmasını eşidən
fateh özü adi elçi sifətilə Bərdə hakiminin sarayına gedir. Lakin İskəndərin
adi elçi qayda-qanunları xilafına etdiyi hərəkətlər Nüşabənin nəzərindən
yayınmır. Onu artıq tanımışlar. İskəndərin fütuhatının şöhrətini eşitmiş olan
ağıllı qadın onun rəsmini öz xəzinəsində saxlayırdı. Amansız fateh insan
əqlinin gücü qarşısında aciz qalır və Nüşabənin ölkəsi fəth olunmur.
Nüşabə İskəndərin qarşısında süfrə açır və onu cavahiratla doldurur.
İskəndər əlbəttə anlayır ki, var-dövlət uğrunda çalışmaq faydasız işdir. O
deyir:
Sənin xonçandakı bu daş-qaş daşır,
Bu danlaq, bu töhmət kimə yaraşır?
Süfrəyə cavahir saçmaq nə gərək?!
Gövhərdən qaçmağı mənə öyrətmək?!
Eşq olsun bu fikri sağlam qadına,
Mərdliyin yolunu öyrədir mana.
Ey uzaqgörən qız, gəl məni dinlə,
Qızıl sikkəsini nəsihətinlə;
Ataram bir kərə torpaqlara mən,
Qızıla torpaqdır təbii mədən.
Nizamimn vətənpərvərlik duyğularını doğma Azərbaycanın təbiət
lövhələrinin təsvirində, xüsusilə Bərdəyə həsr olunmuş parçada hiss edirik,
Şair qeyd edir ki, Bərdə vaxtilə qədim mədəniyyət və elm ocağı olmuş, öz
təbiətinin gözəllikləri ilə bütün Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Həmin hissləri o
öz doğma diyarı olan qədim Gəncə haqqında da söyləyir, özünün qırılmaz
tellərlə Gəncəyə bağlılığını bildirir. Nizami bö-
Dostları ilə paylaş: |