Microsoft Word Jurnal 2 2011 Red doc
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2
Yüklə 5,42 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 156
- Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 158
- Həyatın mənası
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 156 - anlatdıqları bir-birinin eynidir”. İlk baxışda fikir çox cazibədar görünür. Hərə öz vasitələri və imkanları ilə eyni bir gerçəkliyi anladırsa, son nəticədə eyni həqiqətlərə gəlib çıxa bilər. Lakin, fəlsəfə ilə poeziya doğrudanmı əks qütblərdə dayanırlar? Və doğrudanmı eyni həqiqətlərə gəlirlər? Məsələ bu- rasındadır ki, poeziya insanın müəyyən bir məqamda keçirdiyi hissləri ifadə etməkdən o tərəfə getmir. İnsan həyatının hər bir anını bir şeirlə təcəssüm etdirsək, bu həyat həmin şeirlərin toplusundanmı ibarət olacaqdır, yoxsa hər şey bu toplama qaydasından, yəni hansı istiqamətdə toplamaqdanmı asılı olacaqdır? Müəyyən bir anda keçirilmiş acı hisslər başqa bir andakı xoş duyğularla kompensasiya olunurmu? Əgər arifmetik qaydalardan çıxış et- sək, həyatın müsbətləri ilə mənfiləri toplanaraq yekunda sıfır verməzmi? Bəs nə müsbət, nə də mənfi emosiya keçirməyən, həmişə sıfır vəziyyətində dayanan biganə və buz kimi soyuq adamların həyatı nədir? Bu sıfırla o biri sıfırın fərqi nədən ibarət olacaqdır? İnsanın həyatının mənası anların toplan- ması iləmi, yoxsa anlar içərisində bir anlamı müəyyən olunur? Biz burada iki fərqli toplanma qaydası ilə üzləşmiş oluruq. Ənənəvi riyaziyyata görə, insanın ömrü yaşadığı anların toplusudur. Bu baxımdan, insan həyatının (ye- kun) mənası da müxtəlif anlardakı mənaların məcmuyudur. Amma Əbu Turxan fəlsəfəsində başqa bir toplanma qaydasından istifadə olunur: topla- nanların cəmi mütləq qiyməti ən yüksək olan toplanana bərabərdir. Yəni, həyatın mənası da hansı isə bir andakı mənaya bərabər olacaqdır. O anda ki, həyat öz daxili potensialını ən yüksək səviyyədə təzahür etdirə bilir. Həyatın ən lirik anı! Həyatın ən müdrik anı! Həyatın ən çılğın anı! Həyatın matrisasında onun müxtəlif keyfiyyətləri içərisində ən yüksək məqamlar öz əksini tapmalıdır. Yəni, biz həyatı birölçülü deyil, çoxölçülü fəzada nəzərdən keçiririksə, onda hər bir koordinat oxu üzərində ancaq zir- vələr matrisaya daxil edilməlidir. Müxtəlif zaman anlarına səpələnmiş mə- na. Təzahürlərin müxtəlifliyi müxtəlif zaman anlarının da bir araya gətiril- məsini tələb edir. Fəlsəfi esselər - 157 - Dünyanın mənası Dünyadakı şeylərin və hadisələrin hər birinin mənası ilə yanaşı bütöv- lükdə dünyanın da ümumi bir mənası vardır. Əslində kiçiklərin həqiqəti üçün meyar daha böyük olanın həqiqətidir. Hissənin ahəngi bütövün ahəngi- nin bir parçası olmalıdır. Bütövlə uzlaşmayan hissə öz mühitinə yad olmaq- dan başqa öz təbiətindən, ilkin ahəngindən də uzaqlaşmışdır. Dünya sanki universal bir zəka ilə idarə olunur. Dünyanın ahəngi bu universal zəkanın məntiqidir. Öz iradəsi, fərdi maraqları olmayan və özü üçün, öz kiçik mühiti üçün tama xəyanət etməyən, ona qarşı getməyən cisim və hadisələr ümumi ahəngi pozmurlar. Universal ahəng o zaman pozulur ki, hansı isə lokal sahələrdə universal Zəka alternativ zəkalar, universal İradəyə alternativ iradələr peyda olur. Əslində yer üzərində belə alternativ zəka və iradəyə sahib olan yalnız insanlardır. Və deməli, insanlar həmişə seçim qar- şısındadırlar. İnsan ya öz kiçik zəkaları və iradələri ilə hərəkət edərək dün- yanın ahənginə, universal Zəkaya meydan oxumalı, Fələklə çilik-toxmaq oynamalı, ya da dünyanın ahəngini və bu ahəngin əsasında duran universal Zəkanı mənimsəyərək öz fəaliyyətini ona uyğunlaşdırmalıdır. Min illər boyu insan zəkası qarşısında duran ən böyük vəzifələrdən biri məhz dünyanın ahəngini, onun qanunauyğunluqlarını öyrənmək və öz fəaliyyətində bunları nəzərə almaq olmuşdur. Bu dünyada insan iradəsi üçün də, onun azad fəaliyyəti üçün də meydançalar saxlanmışdır. Və insan öz azadlığının çərçivəsini müəyyənləşdirə bilmək üçün əvvəlcə dünyanın zəru- rətini dərk etməlidir. Və Spinozanın məşhur “azadlıq dərk olunmuş zəru- rətdir” kəlamı da insan-dünya münasibətlərindəki bu məqamı nəzərdə tutur. Heraklit insanlara təbiətlə həmahəng olmağı tövsiyə edirdi. Mark Avrelinin məşhur duasında isə belə deyilirdi: “Ey dünya, məni də öz ahəngindən ayırma”. Təbiətin, dünyanın ahəngi əslində həm də zərurətdir. Lakin dünya çoxpilləli, iyerarxik quruluşa malikdir. Hər bir şeyin öz daxili strukturu, da- xili aləmi olmaqla bərabər, ətraf aləmi, mühiti də vardır. Avenariusun prin- sipial koordinasiya nəzəriyyəsinə görə, dünyada istənilən münasibətə mər- kəzi element və onu əhatə edən mühitin münasibəti kimi baxmaq olar. Məhz Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2011, № 2 - 158 - bu kontekstdə insan özü də mərkəzi elementə çevrilir: “Mən” və “qeyri- Mən” münasibəti də insan-mühit sistemi kimi nəzərdən keçirilir. Sadəcə olaraq mühit çox müxtəlif miqyaslarda götürülə bilər: bilavasitə mühit və bu mühitin özünün daxil olduğu mühitlər şəbəkəsi. İkinci halda yaxın mühit mərkəzi element kimi götürülür və böyük mühit mühit üçün mühitə çevrilir. Həyatın mənası İndi elə bir dövrdə yaşayırıq ki, bütün fəaliyyət sahələrində ixtisaslaşma gedir və hər bir sahənin daha optimal təşkilatlandırılması, fəaliyyətin daha səmərəli olması üçün müvafiq araşdırmalar aparılır. İnsanın özünü dərk etməsi haqqında çox yazılıb. Lakin “öz”ün özü də differensiallaşmalı və müxtəlif rakurslarda nəzərdən keçirilməlidir. Belə ki, insan ailənin bir üzvü kimi, cəmiyyətin bir üzvü kimi işlədiyi sahədə kollektivin bir üzvü kimi və s. ayrı-ayrı keyfiyyətlərlə səciyyələnir. Əlbəttə, belə bir yanaşma da ola bilər ki, insanın sosial özünüdərki, siyasi özünüdərki, bir mütəxəssis kimi özünüdərki, bir övlad kimi, bir valideyn kimi, ...özünüdərki çıxıldıqdan sonra yerdə yenə də bir “öz” qalırmı? İnsan sanki müxtəlif radiuslu konsentrik çevrələrin mərkəzindədir. Yaxın mühit, bir az daha böyük çevrədəki mühit, nəhayət, bütün ölkə, bütün planet, bütün kainat...və bu kainatdan kənarda insanı gözləyən daha böyük əbədi bir həyat – o dünya. İnsan üçün mühit onun öz güzgü əksi də ola bilər. Güzgüyə baxıb düzlənər və süslənər. İnsan üçün mühit başqa bir şəxs də ola bilər. Ona baxıb düzlənər, ona baxıb süslənər, özünü onun istəklərinə uyğunlaşdırar. Onun zövqü həyat meyarına çevrilər. İnsan üçün mühit qonu-qonşu, məhəllə, kənd, el-oba ola bilər. Yaxud işlədiyi şöbə, idarə, institut, bütün kollektiv ola bilər. İnsan üçün mühit bütün şəhər və ya ölkə, bu ölkədə qəbul olunmuş adət-ənənə, həyat tərzi və s. ola bilər. Ölkə miqyasında dövlətin qoyduğu normativlər, hüquq sistemi və s. də mühitə çevrilir. Yəni insan bunları Yüklə 5,42 Kb. Dostları ilə paylaş:
|