49
Tarix
elml ri doktoru, professor Q m r ah Cavadovun ara -
dırmalarına gör , 1923-cü ild Az rbaycanın T dqiq v T t bbö
(Ara dırma – N.N) C miyy ti yarandıqdan sonra milli azlıqların
öyr nilm si prosesi daha geni vüs t almı dır. C miyy t az vaxt
iç risind Az rbaycanın etnoqrafik baxımdan öyr nilm sind xeyli
i görmü dür. Bu sırada B.Millerin tatlar v talı lar, Q.F.Çursinin
talı lar, A.Buk panın kürdl r haqqında
s rl rini misal göst r
bil rik. Bir müdd t sonra – XX srin 60-70-ci ill rind
A.L.Qryunberqin, M.Hacıyevin v T. hm dovun ayrı-ayrılıqda
tatlar, 80-ci ill rind is
.A. zmayılovanın v Q.Cavadovun
talı lar, h mçinin, dig r azsaylı xalqlar haqqında t dqiqatları da
maraqla qar ılandı.
Az rbaycan kürdl rinin
öyr nilm sind
. l kb rovun,
A.Buk panın, E.Pçelinanın, Q.F.Çursinin, T.F.Aristovanın ara dır-
maları da diqq td n k narda qalmamı dır.
Xınalıqlılar haqqında A.H.Qenkonun, N.Q.Volkovanın,
.H. ahbazovun, qrız v buduqlarla ba lı V.Z.Piriyevin, Q. .Qey-
bullayevin, udinl r bar d
.Eyxvaldın, A. ifnerin, M.Bejanovun,
A.Arutinovun yana maları bu xalqların öyr nilm sinin tarix ünas-
lı ı baxımından mühüm h miyy t malikdir.
(20)
1979-cu ild Az rbaycan Elml r Akademiyasının
saslı
kitabxanası Ziv r Mustafayevanın t rtib etdiyi “Az rbaycan dövri
m tbuatı. 1920-1970-ci ill r” biblioqrafiyasını çapdan buraxmı dır
ki, burada 1920-ci ild n 1970-ci il q d r Az rbaycanda Sovet
dövründ çıxan m tbuat orqanları haqqında m lumatlar toplan-
mı dır.
(21)
Öt n srin 80-ci ill rind m tbuat s hif l rind Az rbaycan
xalqlarının etnik tarixin dair müxt lif s pkili, b z n diletant
xüsüsiyy tli
m qal l r çap edilmi , bu m qs dl xüsusi kitablar
buraxılmı dır. Q dim v erk n orta sr tarixin b l d olmayan
“mü llifl r” mövcud nailiyy tl ri öz adına çıxmı , köhn , sübut
olunmamı konsepsiyalara üstünlük vermi , yeni istiqam tli
t dqiqatları inkar ed r k xalqın etnik tarixini daha da dola ı a
salmı lar.
(22)
50
H qiq t n, K V-in çoxmill tli hali il qar ılıqlı t sir vasit si
kimi, y ni geni oxucu v tama açı auditoriyasına malik sosial-
siyasi institut olaraq, potensial imkanları çox böyükdür. M s l n,
dövl t s viyy sind milli azlıqların tarixi,
h yat v m i ti geni
t dqiq olunan dövrd (80-ci ill rd ), yalnız Az rbaycanda 5,6
milyon tirajla 150-d n çox respublika, h r, rayon v sah
q zetl ri, illik tirajı 33 milyon nüsx olan jurnal v jurnal tipli
n rl r çap olunurdu. Radio v televiziyanın günd lik yayım h cmi
50 saatdan çox idi. Bunlardan lav , respublikada müxt lif komit ,
c miyy t v t kilatların orqanı olan 52 yeni q zet v 8 jurnal
(onların çoxu alternativ idil r) n r olunurdu. Yalnız abun il
yayılan m rk zi q zet v jurnalların bird f lik tirajı 1,5
milyon
nüsx d n artıq idi. Statistik r q ml rd n d göründüyü kimi, o
dövrd respublikada ictimai üura böyük “m tbu t sir” imkanları
mövcud olmu dur. Gör s n, yazılı v elektron K V bu imkanları
nec
d y rl ndirir, mill tl rarası h yatın problemsizliyini,
insanların beyn lmil lçilik, ba qa xalqlara hörm t ruhunda t rbiy
edilm sini t min etm k m qs di il n d r c d s m r li i l r gör
bilirdi? Respublika q zetl rinin (“Kommunist”, “Bakinskiy
raboçiy”, “Az rbaycan g ncl ri” v “Molodyoj Azerbaydjana”)
1986-1991-cı ill rd çap olunmu saylarının kontent-analizi mill t-
l rarası münasib tl r sah sind ged n prosesl rin, t r fl r arasında
m tbuat s hif l rind aparılan “müharib l r”in t hlili üçün xeyli
empirik material verir.
(23)
lham Mazanlı “K V mill tl rarası v dövl tl rarası
münasi-
b tl rin t kmill dirilm si faktoru kimi” kitabında (Bakı-2014)
yazır ki, keçmi Sovet ttifaqının müxt lif respublikalarında ba
ver n hadis v prosesl r, t kc , mill tl rarası münasib tl r
sah sind mövcud olan mür kk b probleml ri deyil, h mçinin,
kütl vi informasiya vasit l rinin bu probleml ri i ıqlandırması
sah sind ki f aliyy tind d ciddi bo luqların oldu unu a kara
çıxardır. Bir sıra milli respublikalarda – q zet v jurnal s hif -
l rind , televiziya v radio verili l rind b zi xalqların tarixi v
m d niyy ti, ad t v
n n l ri idealla dırılır, ayrı-ayrı
tarixi hadis
v faktlara milliyy tçi yana malar, milli maraqların dig r xalqların
51
maraqlarına qar ı qoyulması v s. özün yer alırdı. M tbuat
orqanları insanların ba qa xalqlara hörm t v v t np rv rlik
ruhunda t rbiy edilm si i ind xalqlar v dövl tl r arasında
ziddiyy tl rin, münaqi situasiyalarının beyn lxalq al md
aradan qaldırılması nümun l rind n deyil, marksizm-leninizm
ideologiyası ç rçiv sind m qbul sayıla bil n v arzuolunan
“müsb t”
nümun l rd n istifad edir, b zi hallarda is özünü
k skin
kild büruz ver n faktların üstünd n sükutla keçirdil r.
Mill tl rin v xalqların inki afı il ba lı ortaya çıxan mür kk b
m s l l r, ayrı-ayrı regionlarda v respublikalarda sosial-iqtisadi
v m d ni siyas tin h yata keçirilm sind yol veril n s hvl r v
çatı mazlıqlar kütl vi informasiya vasit l rind öz ksini v
t hlilini tapmırdı. K V-in bu sah d f aliyy tind , dem k olar ki,
deklarativlik üstünlük t kil edirdi.
Lakin bir
h qiq ti etiraf etm liyik ki, Az rbaycan vahid
Sovet “mexanizmi”nin t rkib hiss sind oldu u dövrl rd dig r
“qarda ” respublikalardan f rqli olaraq, bu sah y daha h ssas v
obyektiv yana ma a çalı ıb.
Bunu Az rbaycan K V-in
tarixini v r ql dikc daha
aydın gör bilirik. H qiq t n
d respublikada yayımlanan
yerli m tbu n rl r azsaylı
xalqların
bu v ya dig r
xüsusiyy tl rinin geni v
hat li i ıqlandırılmasında
mühüm rol oynayıb.
21 yanvar 1931-ci ild
L nk ran
h rind Böyük-
a a Mirsalayevin ba redak-
torlu u il 1500 tirajla
“Kı-
zıl-Talı ” adında q zet f -
aliyy t ba layıb. Az.K(b)F
L nk ran Dair Komit sinin
Orqanı olan v 5 günd n bir