Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
444
«Kitabi-Dədə Qorqud» eposu XX əsrin birinci yarısında əvvəlcə elm aləminə olmuş, daha sonra nəşr edilərək xalq arasında yayılmışdır. Onun məşhurlaşmasında ədəbiyyat və sənət adamları çox böyük rol oynamışlar. Abidənin bədii gözəlliyi və estetik siqləti, onda daşınan milli-mənəvi ideyalar, ümumbəşəri insan sevgisi hər sahədə olduğu kimi bədii ədəbiyyat sahəsində də ziyalılarımızın diqqətini özünə cəlb etmiş, yaradıcı insanlar bu ideyalardan ilham alaraq gözəl bədii məzmuna malik əsərlər yaratmışlar. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri geniş və hərtərəfli olmuş, milli ədəbi düşüncənin bütün növ və janrlarında bu mövzuda əsərlər yaranmışdır. M.Rzaquluzadə, Ə.Dəmirçizadə, S.Vurğun, B.Vahabzadə, N.Xəzri, Anar, B.Səhənd, K.Abdulla, A.Məmmədov, Ə.Muğanlı, A.Abdullazadə, V.Aslan, T.Elçin, R.Təhməzoğlu və başqalarının qələminin məhsulu olan nəsr, dram və nəzm əsərləri durur. Bundan başqa, ayrı-ayrı teatr yaradıcılıq qurumlarının, yaradıcı rejissorların eposla bağlı səhnələşdirdikləri müstəqil tamaşalar da vardır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri çox mürəkkəb, zəngin məzmuna malik problemdir. XX əsrdə «stalinizm epoxası» dövründə Azərbaycan mədəniyyəti səmasında «peyda» olan «Kitabi-Dədə Qorqud»a ictimai-siyasi həyatda olduğu kimi, ədəbiyyatda da münasibət birmənalı olmamışdır. «Stalinizm epoxasında» abidə, onun naşirləri, tədqiqatçıları və bu mövzuda bədii əsərlər yaratmış ədiblər təqib olunmuş, müxtəlif repressiyalara məruz qalmışdır. Daha sonra abidə «bəraət almış», yenidən elmi və ədəbi fikir dövriyyəsinə daxil olmuşdur. Bütün «sovet epoxası» dövründə «Kitabi-Dədə Qorqud» ideyaları yazıçı və şairlər üçün milli birlik, müstəqillik və dirçəliş mövzularını ədəbiyyata gətirmək üçün bir vasitə rolunu oynamış, ədiblər həmin ideyalarla bağlı bədii söz demək üçün eposun mövzu, motiv və obrazlarından geniş şəkildə istifadə etmişlər. Bu da öz növbəsində abidənin müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsirini məzmunca zəngin və mürəkkəb məsələyə çevirmişdir. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları Azərbaycan ədəbi-estetik düşüncəsinin ilkin qaynağıdır; «Dədə Qorqud» ideyalarının oğuz-türk ədəbi düşüncəsində yaratdığı ədəbi-bədii təzahürlərin tədqiqi və s. daim aktualdır. Eposun ədəbi düşüncə tarixindəki yeri və rolunun araşdırarkən qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri; «Dədə Qorqud» dastanlarının XX əsrin birinci yarısı stalinizm epoxası dövründə milli nəsr, poeziya və dramaturgiyaya təsiri; Eposun XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında milli özünüifadə, özünüyaşatma, birlik və dirçəliş ideyalarının təbliğindəki rolu danılmazdır. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının milli ədəbiyyatımıza təsiri öz ifadəsini ədəbiyyatda tapdığı kimi, bu təsir eyni zamanda elmi şəkildə ədəbiyyatşünaslıqda və folklorşünaslıqda da tapmışdır. Yəni bu problem təbii olaraq təkcə ədəbiyyatşünasları deyil, həm də folklorşünasları çox ciddi şəkildə maraqlandırmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatının ulu qaynağı olan «Kitabi-Dədə Qorqud» milli ədəbi düşüncənin başlanğıcı kimi şifahi ədəbiyyat nümunəsi, xalqımızın ilkin sənət və bədii yaradıcılığının əsas mənbəyi kimi folklor abidəsidir. Eposun Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri elmi baxımdan «folklor və yazılı ədəbiyyat» problematikasına aid olduğu üçün o, həm folklorşünasların, həm də ədəbiyyatşünasların daim diqqətində olmuşdur. Bu cəhətdən Ə.Abid, ak. H.Araslı, ak. B.Nəbiyev, ak. K.Abdulla, prof. Y.Qarayev, prof. T.Hacıyev, prof. N.Cəfərov, prof. A.Nəbiyev, prof. P.Əfəndiyev, prof. C.Abdullayev, prof. Ş.Cəmşidov, prof. Q.Namazov, prof. K.V.Nərimanoğlu. və bu kimi dəyərli folklorşünas, ədəbiyyatşünas və dilşünas alimlər eposun müasir ədəbiyyata, onun məzmun və mündəricəsinə, obraz və motivlər sisteminə, poetik quruluşuna, kompozisiya sisteminə, bədii dilin semantik məna aləminə və s. təsiri haqqında qiymətli tədqiqatlar aparmış, dəyərli fikirlər söyləmiş, qiymətli ideya və mülahizələr irəli sürmüşlər. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiyyatına təsirinin öyrənilməsində tarixi, müqayisəli və tipoloji yanaşmalar əsasdır. Tarixi yanaşma eposun tarixi abidə olması, eyni zamanda bütün orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının tarixinə təsir etməsi, daha sonra müasir ədəbiyyatımızın ideya-məzmun, poetik aləminə təsiri ilə bağlıdır. Problemin həllində tarixilik – tarixi ədəbi dövrlərin, «Kitabi-Dədə Qorqud»un nümunəsində ilkin ədəbi düşüncə dövrünün, müasir ədəbiyyatın nümunəsində müasir ədəbi düşüncə tariximizin diqqətdə saxlanılması əsas yanaşmalardan biridir. Problemə tarixi yanaşma paralel şəkildə müqayisəli üsula əsaslanır. Tarixən müxtəlif obraz, motiv və ideyaların «Dədə Qorqud» eposunda və müasir ədəbiyyatda öyrənilməsi onların müqayisəsini tələb edir. Burada tarixi yanaşma ilə müqayisəli yanaşma vəhdət təşkil edərək tarixi-müqayisəli metodun tətbiqini əsaslandırır. Problemə tarixi və müqayisəli yanaşma eyni zamanda tipoloji yanaşmanı zərurətə çevirir. Müqayisə bütün hallarda təsadüfi göstəricilərin yox, qanunauyğunluqlarda təzahür edən tipoloji dəyərlərin müqayisəsi 445
deməkdir. Bu cəhətdən «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri tipolojiləşdirmə üsuluna da əsaslanmaqla müqayisəli-tipoloji metodun tətbiqini zərurətə çevirir. 1. «Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsinin mövzu, məzmun, mündəricə, obraz, motivlər sistemini, bütövlükdə poetik məna və quruluş aləmini, tarixi-mədəni, milli-mənəvi dəyər və əhəmiyyətini və s. arayıb ortaya qoyan qorqudşünaslıq araşdırmaları. 2. «Kitabi-Dədə Qorqud»un ümumən ədəbi-estetik təfəkkür, yazılı ədəbiyyat, xüsusən müasir ədəbiyyatla əlaqələrini araşdıran tədqiqatlar. 3. «Folklor və ədəbiyyat» problematikası ilə bağlı ümumnəzəri ədəbiyyat. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanlarının müasir Azərbaycan ədəbiyyatına təsiri probleminin işlənməsi üçün ciddi və sanballı nəzəri-təcrübi bünövrə var. Bu nəzəri-metodoloji bazadan istifadə olunmaqla tədqiqatın probleminə sistemli monoqrafik yanaşma tələb olunur. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı» probleminin həllinin həm nəzəri, həm də praktiki istiqamətdə özünəməxsus əhəmiyyəti türkologiyanın ən önəmli məsələsidir.
Ədəbiyyat 1. Əliyev H. Milli varlığımızın mötəbər qaynağı / Dədə Qorqud dünyası (məqalələr). Bakı: Öndər, 2004, s.6-11
ZAUR MUSTAFAYEV Bakı Dövlət Universiteti
MÜHACİRƏT ƏDƏBİYYATININ ƏDƏBİ İRSİMİZDƏ MÜHÜM ROLU Açar sözlər: mühacirət ədəbiyyatı, ədəbi irs
The role of immigration literature in our literary legacy The presented article deals with 4 development stages of immigration literature and it is the subject of various public and political and literary aspects. Azerbaijan immigrationliterature with itsliteraryand historical variety brought richness to Azerbaijanliterary legacy. Its famous representatives incornated our national spirit and literature abroad. Key words: immigration literature, literary legacy
ilə mühüm yer tutmuşdur. Hələ orta əsrlərdə Azərbaycanın görkəmli mütəfəkkirlərindən olan Xətib Təbrizi və İmamdəddin Nəsimi vətəndən kənarda yaşayıb-yaratmışlar. XX əsrin əvvəllərindən isə Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatı tam formalaşma mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatı müxtəlif ictimai-siyasi və sosial səbəblərdən ölkəmizdən başqa-başqa xarici ölkələrə gedərək orada yaşamağa məcbur olan yaradıcı qüvvələr toplusu əmələ gətirmişlər. Bu səbəblər sırasında çar Rusiyasının müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı çıxmış, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin təşkilatçılarının bolşeviklər tərəfindən təqib edilmələri mühüm yer tutur. Eyni zamanda, İkinci Dünya müharibəsi zamanıəsirlik və sürgünlük həyatı da mühacirət ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Mühacirət ədəbiyyatında vətən həsrəti, qürbət duyğuları, hadisələrə fərqli ədəbi psixoloji baxış meylləri səciyyəvi əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatı dörd inkişaf mərhələsinə bölünür: I mərhələ. 1909-1910-cu illərdə çar höküməti Qafqazda bəzi islahatlar həyata keçirməyə başladı və bu islahatlarla əlaqədar hökumət Azərbaycanın demokratik fikirliziyalıların fəaliyyətinə güclü nəzarətedirdi. Məhz bu səbəbdən dəbir çox qələm sahibləri Azərbaycanı tərk etməyə məcbur oldular. I mərhələdə bununla Azərbaycan Mühacirət ədəbiyyatınınəsası qoyuldu və bu dövrün nümayəndələri mühacirət ədəbiyyatı ideologiyasının formalaşmasına böyük təsir göstərdilər. Bu mərhələnin görkəmli şəxsləri sırasında Məmməd Əmin Rəsulzadənin, Əlibəy Hüseynzadənin və Əhməd Ağaoğlunun adlarını çəkmək olar. Qeyd etmək lazımdır ki, İranda yaşadığı müddətdə M.Rəsulzadə Şərqdə ilk Avropa standartlarına uyğun “İrani- novin” qəzetinin nəşrinə başlamışdı. Sonralar Azərbaycanda və Türkiyədə nəşr olunmuş bir sıra əsərlərini də İranda olduğu dövrdə qələmə almışdır. Ə. Hüseynzadə və Ə.Ağaoğlu bu dövrdə İstanbulda yaşayırdılar. “Türk ocağı” və “İttihad və tərəqqi” cəmiyyətlərində fəaliyyət göstərirdilər. Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|