Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
105
dəyişməsi işlədilməsinin müxtəlif aspektlərini əhatə edir. Dilimizdə işlənən ingilis sözləri semantik sistemə daxil olur,müstəqil dəqiq mənalar qazanır. İngilis mənşəli sözlərin dilimizdə işlənərkən ilk növbədə mə”na seçimi faktı əsas götürülür. Əcnəbi sözlər dilimizin leksik semantik sisteminin tələblərinə müvafiq olaraq dəyişikliyə uğrayır. Dilimizdə semantik strukturunu genişləndirən ingilis mənşəli < terminologiyasında << komik operalar, musiqi nömrələrində oxunan satirik mahnılar>> mə”nasında deyil, hal-hazırda tamamilə fərqli mə”nalarda işlənməyə başlayır: 1) caz elementləri ilə sosial-tənqidi məzmunlu mahnıların xüsusi növü; 2) Ən dəbdə olan və populyar mahnıların cazla muşaiyət olunması. Başqa bir ingilis mənşəli menager-menecer sözü 2 mə”na daşıyır: 1) Təsərrüfatda, idarəetmədə işləyən mütəxəsis; 2) peşəkar idmanda idmançıların məşq və yarışını təşkil edən şəxs. “ Menecer” sözünü Azərbaycan dilinin izahında rus dilindən gəlmə əlavə mənaları təkrar olunur: 1) Şirkətlərin, bankların, maliyyə idarələrinin, onların struktur bölmələrinin rəhbər heyəti; 2) Emissiyaların və borc istiqrazların kapital bazarında yerləşdirilməsini həyata keçirən rəhbər qrupun iştirakçıları. Ədəbiyyat 1. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətləri. 1, 2, 3, 4 cildlər. 1969 – 1987 – ci illər 2. Nadir Məmmədli: Alınma terminlər - 1997. “ Elm” nəşriyyatı. 3. Aslanov A.Ə. Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibində dəyişikliklər.
İSLAM VƏLİYEV Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Dövlət Universiteti
SULİ FƏQİHİN “YUSİF VƏ ZÜLEYXA” MƏSNƏVİSİNİN DİLİNDƏ BƏZİ FONETİK- MORFOLOJİ ARXAİZMLƏR
Açar sözlər: S.Fəqih, Yusif və Züleyxa, tarixi inkişaf, Azərbaycan ədəbi dili, qrammatik quruluş, fərqlər
Some phonetic and morphological arkhaisms in the lnaguge of the poem of “Yusif and Zuleikha” by Suli Fagih
Suli Fagih’s couplet “Yusif and Zuleikha” takes an important place in the historical development of the Azerbaijani language in the XIII-XIV centuries. There are some phonetic distinctions in Suli Fagih’s language that are due to the following fact: the poem was written as the first monument in the native language (compare: O bənüm gözüm nuru, canım bənüm – She is the light of my eyes, she is my sweat heart; Şol quyudan bizə savuq su gətir – Bring us the cold water from the left well; Dörd yanadan turuban yalvaralum – We are standing on the four sides and beg you). The morphological structure of this written monument is very rich and varied (such suffixes as -isar, -ayım, -alum, -vuz, - yü, -uban, -icek and others are very active). When comparing this poem’s morphological peculiarities with the old Azerbaijani language one can see that there are no serious distinctions between them. Key words: Suli Fagih, “Yusif and Zuleikha”, historical development, Azerbaijani literary language, grammatical structure, distinctions
Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin fonetik-morfoloji xüsusiyyətlərinin müasir dilimizlə müqayisədə araşdırılması Azərbaycan dilinin tarixini, onun təkamül və ilkin vəziyyətini izləmək baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Klassik ənənələrin davamı kimi qələmə alınmış, mövzuya yanaşma tərzi baxımından orijinal olan S.Fəqihin “Yusif və Zülyexa” poemasının tədqiqi Azərbaycan yazılı ədəbi dilinin ilkin inkişafı və təşəkkülü, XIII-XIV əsərlərin dil mənzərəsini araşdırmaq baxımından maraq doğurur, dilin müxtəlif yarusları – leksik, fonetik və qrammatik xüsusiyyətləri haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Bədii dəyəri, mükəmməlliyi ilə digər “Yusif və Züleyxa” məsnəvilərindən fərqlənən, 4800 beytdən ibarət olan Suli Fəqihin yazdığı “Yusif və Züleyxa” poemasının üzü XVI əsrdə ağ rəngli, filiqranlı kağıza, hərəkəli, narın nəstəliq xətti ilə naməlum katib tərəfindən köçürülmüşdür. Məsnəvinin digər əlyazmasının 203 səhifədən ibarət olan mətni isə qara, sərlövhələri qırmızı mürəkkəblə, nəstəliq xətt ilə ağ rəngli, filiqranlı, Avropa kağızına hicri 1255-ci, miladi 1839//1840-cı ildə Hafiz Məhəmmədəli tərəfindən Qarsda köçürülmüşdür. Həmin nüsxə mütəxəssislər tərəfindən Qars nüsxəsi adlandırılmışdır (1, s. 4). Şairin irsini araşdırmış iranlı alim Xəyyampur əsərə yüksək 106
qiymət verərək yazmışdır: “Sulinin poeması türkdilli poeziyada yaradılmış ən sanballı “Yusif və Züleyxa”dır” (3, s. 3). Poemanın müəllifi, onun şəxsiyyəti, məsnəvinin yazıldığı tarix və məkan haqqında heç bir tutarlı fakt yoxdur. Müəllif məsnəvinin bir neçə yerində özünü Fəqih, bəzən də Fəqi kimi təqdim edir. Suli Fəqih haqqında çox məhdud bilgini yalnız müəllifin əsərindən almaq mümkündür: Səbr idərsən sən dəxi, Suli Fəqih (فق صول ), Övliyalar irdiginə irəsən; Suli Fəqi, (فق صول ) dəxi eşigindən anun, Hiç üşənməz daima bülbüldürür, Söylə Fəqi, sən dəxi sığın həqqə, Andən özgə kim ola sana baqa və s. Məsnəvinin özündən bəlli olur ki, Suli Fəqih xalqın milli təfəkkürünə, adət-ənənələrinə yaxından bələd olan sənətkar olmuşdur. Şairin təxəllüsü “başa düşmək”, “bilmək” mənasına uyğun gələn ərəb mənşəli “fəqih” sözündən (“fəqih” müsəlman hüququnun bilicisi, fiqh alimi, dini təlimə rəhbərlik etmək hüququna malik şəxs sayılırdı) götürülmüşdür (3, s. 190). S.İbrahimov “Fəqih” sözünü ad, Suli sözünü isə təxəllüs kimi - şairin doğulduğu yer kimi göstərmişdir. O yazır: “Şairin adındakı “Fəqih” sözü elə bir mübahisə doğurmur. İslam dünyasındakı şəriət qanunları ilə məşğul olanlara həmişə fəqih demişlər... Fəqih şəriət hüquqşünası demək- dir.; ...poemada şair sənəti barədə heç bir məlumat vermir və Fəqih sözünü də ad kimi işlədir” (3, s. 3). Suli Fəqihin “Yusif və Züleyxa” məsnəvisinin müasir Azərbaycan dili ilə müqayisə etdikdə bəzi fonetik fərqlərin mövcudluğu poemanın ilk anadilli abidələrindən biri kimi dilimizin təşəkkül dövründə yazıya alınması ilə bağlıdır. Məsnəvinin dilində müşahidə olunan fonetik fərqlərə müraciət edək: 1) Abidənin dilində bir sıra sözlər o hərfi ilə deyil, a hərfi ilə yazılmışdır: Sultan ol pəri qızı ilə avunur, Öpər, qucar, anunla sevinur; Əl avcilə hər biri timar edür; Əcəl irub sultani alu gedür; Hər həftədə anı bir höz div dutar, Çoq istədük ana dərman bulmadıq (s. 73); Tutubən yaqasını eylədi çak, Əli ilə başına savurdu xak (s. 146). və s. 2) Müasir dilimizdə m samiti ilə tələffüz olunan sözlər bir sıra hallarda b samiti ilə işlənmişdir: Züleyxa aydur ki, bir sanduq düz bana, Daxi nə dersən, verəyim bən sana (s. 99); Yusif aydur: – ya bənüm bu kömləgüm, Kim götürə Yəqubə, atam bənüm (s. 157); Bizə bunun kibi təamlar həram, Nəbi təami degildür bu təam (s. 165); Ol şəkkər söznü söylə sən bizə, Tuti kibi söyləyüb dinlət bizə (s. 40) və s. 3) Abidənin dilində t-d və d-t əvəzlənməsi hadisəsinə tez-tez təsadüf olunur: Eşid indi Yusifin əsrarini, Yusifun qardaşlarının sözini (s. 42); Gerü gələvüz, deyəvüz qurt yedi, Qafil olduq, heç kimsənə tuymədi (s. 43); Hüsnlə donlərün gətürüb geydürür, Bir taş üstində anı oturtdurur (s. 48); Ol oğlan gerçək danuqluq verə, Bənüm içün sizə toğruluq verə (s. 95); Sərayə layiq içində toğmuş ay (s. 91). 4) Söz əvvəlində ı və ğ hərfləri işlənir: Çünki qırq yıl gəlübən olur təmam, Yəqub aydur ki, yusifə, ya ğulam (s. 166) ; Oquyanı, dinləyəni, yazəni, Rəhmətilə yarlığagil, ya ğəni (s. 173); Züleyxanın cehizin sultan görür, Barmağın ısırubən heyran olur (s. 75); Barmağın ısırur sultan görəcək (s. 84); Eşqün o dilə ğayət yaqdun bəni (s. 86). 5) Digər abidələrdən fərqli olaraq Suli Fəqihin "Yusif və Züleyxa" poemasının dilində söz kökündə geminat səslərə daha çox rast gəlinir: Balu şəkkərdür həm yedikləri, Ağ ətləs sanmağıl geydükləri (s. 165); Turur ikən çıqa gəldi bir qoca, Ağ saqqallu qəddi var yəvlaq uca (s. 48); Səkkizinci doqrudur, xain degil, Toquzunci dilənür, xain degil (s. 80); yusif aydur: – bən ğammazluq etməzəm, dünyadə bu ad ilə bən getməzəm (s. 83); Bən on toqquz keçməz ağca verürəm, sizdən bunu payinizlə aluram (s. 58) və s. 6) Abidənin dilində q-x əvəzlənməsi üstünlük təşkil edir: Yazılarda varalum oq atalum, ol çəmənlər üstünə həm yayalum (s. 41); Uşbu yaqında bənüm duşum olur, Duş içində bir əcayib iş olur (s. 41); Çünki qırq yıl gəlübən olur təmam (s. 166); Yuqu gəlməz gözünə giryan edər (s. 167); Dinə oqu xəlqi, döşür ləşkəri (s. 169) Ana qırq mərmər dirək eyləyələr, Cəhan xəlqi həmanı söyləyələr (s. 89); Züleyxa aydur: Tanrı bəni saqladı (s. 122); Dedi kim, bunda yeyicək yoqdurur (s. 123). 7) Söz əvvəlində bəzi hallarda v samiti işlənməmişdir: Malik Rəbban həm bir gün gəlür, Yusifin önündə yüz yerə urur (s. 165); Arəm andə qorquban turdi, gəlür, Yəqub önündə yuzin yerə urur (s. 166); Ah edübən çağırıb nərə urur (s. 123) və s. 8) Sağır nun hərfi məsnəvinin dilində işləkliyi ilə seçilir: Hər birimiz pəhlivaŋuz, pəhlivan, Padşahlər bizdən istərlər aman (s. 56); Taŋrı xod ana inayət eylədi, Anuŋ işin görklü ğayət eylədi (s. 52); Ol müəbbir aydur: necədür duşuŋ? Eşüŋ olsun, taŋrı olsun yoldaşuŋ (s. 53); Züleyxa aydur: –görklü tədbir eyləduŋ, Sən bu sözi böylə eyü söylədüŋ (s. 89); Sana nə oldı ki, ağladuŋ, bu dəm (s. 123); Yusifüŋ əmri ilə vəzir turur (s. 124); Baŋa söyləŋ, gizləməŋ, əhvalıŋız (s. 125). 9) Abidənin dilində b-p əvəzlənməsi hadisəsi sə özünü göstərir: Zira dünya görüpdür: gələn keçər, Can quşi cümlə həvalərdə uçar (s.108) 10) Məsnəvinin dilində ən çox yayılan fonetik hadisə y-g əvəzlənməsidir: Züleyxa xəstə olub döşəgə düşər, Eşq odundan yenə ürəgi bişər (s. 87); Əməgüz siz, yerə sərf etmənüz, Gögdən yerə qətrə yağmur enməyə (s. 114); Züleyxa ağlar, gerü evinə gəlür, Əlləri ilə başına dögər, turur (s. 118); Anı görəndə Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|