45
lazımdır. Bu o deməkdir ki, Xeyirin, və ya Şərin tam və həmişəlik qələbəsi mümkün
deyil. Şər(pis) olmasa, Xeyir (yaxşı) olmaz. Zərdüştün çox qiymətli kəlamlarından biri
bu idi: “Düzgün fikirləş, düz danış, düz ol”. Zərdüşt, habelə deyirdi ki, xeyir və şər ruhlar
təbiətdədir, doğularkən bəzi insanlara xeyirli ruhlar daxil olur, bəzilərinə şər ruhlar, sonra
bu amil insanların bir - birinə yaxşılıq və pislik etmələrinə səbəb olur; həyat boyu
Xeyirlə Şər mübarizə aparır. Zərdüşt inanırdı ki, Xeyir sonda Şərə qalib gələcəkdir.
Habelə digər dinlər də deyirlər ki, ədalət, xeyir qalib gələcəkdir. Bunu necə başa düşmək
lazımdır? Belə olsa tamlıq qanunu pozulur. Belə bir vəziyyət yalnız dünyanın sonunda ola
bilər ki, bu son ya xeyirin hakimliyi, ya şərin hakimliyi ilə qurtarar. Qeyd etməliyəm ki,
Dünyanın rasional nəzəriyyəsində Xeyirin sonda qalib gəlməsi qəbul olunmur, çünki
dünyanın quruluşu və cəmiyyətin quruluşu müxtəlif əks mənalı qüvvələrin -
mahiyyətlərin olmasını və fasiləsiz balanslaşması (əvəzlənməsi) prinsipinə əsaslanır.
Əgər Xeyir həmişəlik qalib gəlsəydi, onda Şər – şeylərin ikinci mahiyyəti (və inkişafın
stimulu) necə olmalı idi? Onda, şübhəsiz, Xeyir yenidən özünə əks qüvvə , hərəkət, şey,
cisim və s. yaratmalıdır (və ya özü iki hissəyə - yaxşı və pisə bölünməlidir). Çünki Xeyir
təklikdə (şərsiz) dura – mövcud ola bilməz; onu ölçən, müqayisə etmək üçün bir mənbə
olmaz . Xeyiri xeyir edən, şərin olmasıdır. Əgər maqniti bir qütbündə iki yerə bölsək, o
yenidən iki qütbə ayrılacaq. Əgər ən yaxşı adamları toplayıb bir icma düzəltsək, o
yenidən iki qütbə - yaxşılar və pislərə bölünəcək. Habelə pisləri toplayıb bir icma
düzəltsək, o da iki yerə - yaxşıya və pisə bölünəcək.
Kosmo - Humanizm akademiyasının filosofu Albert İqnatenko (16 May 06, AZ TV
verilişi) deyir ki, xüsusi qarmonizator maddəsi ilə insanı fövqaladə ağıllı etmək, onda
həmişə müsbət emosiyalar yaratmaqla onu uzun ömürlü və xoşbəxt etmək olar. Bu,
idealist və icra olunmaz bir fikirdir. Bu dünyanın əsas qanununa ziddir və baş tuta
bilməz. Bu mümkün olsaydı, şübhəsiz, İqnatenko belə sübutlar göstərə bilərdi, lakin
sübutlar yoxdur. Həmin filosof bildirir ki, guya bu maddə 4 dinin əxlaq və davranış ilahi
kodu ilə nurlandırılmışdır. Bu adamın məqsədi insanların başını aldatmaqla, bu
qarmonizator maddəsini satmağa müştəri tapmaqdır. Bu ideya Buddizm və ya Hinduizm
– yoqa nəzəryyəsinin müasir, lakin uğursuz tətbiqlərindən biridir.
İnsan həyatının dəyişikliklərinin qrafiki təsviri pis – yaxşı; uğur- uğursuzluq; mükafat və
cəza Fiq. 8. sxemində verilmişdir.
Dünyada sonraki inkişafin əvvəldən müəyyən edilməsi
Kainatın axırıncı yaranışı zamanı və yaxud bizim qalaktikanın yaranışı zamanı elmin
müəyyən etdiyinə görə, hər bir kiçicik dəyişilkilərin, kiçik miqdarda müxtəlifliyin,
eynicinsliliyin olmaması və ya cüzi, fərqli hissəciklərin yaranması sonrakı, yəni indiki
material dünyanın yaranmasına səbəb oldu. Konkret olaraq saniyənin bir neçə onda bir
anında yaranan anhilyasiya etməmiş artıq proton atomları sonradan qalaktikaların
yaranmasına səbəb oldu (Novikov1983). Bu hadisə baş verməsəydi, dünya yalnız
işıqdan, müxtəlif dalğalardan və hissəciklərdən ibarət qalmışdı. Bütün elmi analizlər və
insanların tarix boyu müşahidələri eyni səslə təsdiq edir ki, məhz təbiətdə, cəmiyyətdə
əvvəlki hadisələr sonrakı hadisələri müəyyən edir. Hər insan öz tarixinə baxdıqda görəcək
ki, məhz əvvəlki addımları indiki vəziyyətə düşməsinə səbəb olmuşdur. Eynilə, dünyada
hər əvvəlki mərhələ sonrakı dəyişilik mərhələsini müəyyən edir. Nəinki, axırıncı mərhələ,
46
habelə bütün əvvəlki hadisələr, sonrakı hadisələrin səbəbidir. Çox yaxın tarixə baxaq,
Yer təbii proses nəticəsində yaranandan sonra öz kütləsinə görə Günəş ətrafında cazibə
asılılığına uyğun orbit (əvvəl Günəşə daha yaxın idi), fırlanma sürəti seçdi. Gecə,
gündüz bunun nəticəsində yarandı; nəhayət, təbii proseslər, canlılar , nəhayət, insan
yarandı və s. Bu hadisələr göstərir ki, məhz əvvəlki hadisələr sonrakı hadisələri müəyyən
etdi. Əvvəldə qeyd etdiyim kimi, dünya tamlıq formulu universal olaraq həm keçmişi,
həm indini, həm də gələcəyi özündə əks etdirir, yəni bu dövrlərin reallıqlarını –
elementlərini, hadisə və iştirakçılarını nəzərə alır.
Tamlıq qanununa görə hər bir zamanda baş verən hadisə - vəziyyət həm keçmiş
hadisələrin – yəni mühitin, həm indiki mühitin şərtlərini ödəyən vəziyəytdir. Başqa sözlə,
hər şey həm keçmiş, həm indiki mühitin tələbidir. Belə yanaşma insanda hər şeyin
əvvəldən müəyyən edilməsi (предопределение-predetermination, determinizm) ideyasını
yaradır. Bu ideyanın tərəfdarları çoxdur: demək olar, bütün dindarlar (buddistlərdən
başqa ) və az miqdarda elm nümayəndələri. Belə ki, kilsələr, məçidlər, dini alimlər və adi
dindarlar hesab edir ki, təkcə insanların taleyi əvvəldən müəyyən edilmişdir və bunu
naməlum Allah etmişdir. Fərqli olaraq, rasional nəzəriyyə deyir ki, nəinki insanlar,
habelə hər bir material sistem, hər bir varlığın həyatı əvvəldən müəyyən edilib. Kim
tərəfindən ?
- Əvvəlki inkişaf tarixi , yəni tarixi mühit tərəfindən. Din isə deyir - Tanrı tərəfindən.
Aşağıda baxaq görək, tarixi mühit bunu necə edir?
Rasional əvvəldən müəyyən edilmə prinsipi
Şeylər öz yerlərini və şübhəsiz, öz formalarını çox həvəslə tapıb burada olmağı
xoşlayırlar, çünki ancaq burada özlərini müvazinətdə, sakit və azad hiss edə bilər, öz
qiymətlərini tapa bilərlər, yalnız öz yerlərində xoşbəxt, rahat ola bilər, hörmət edilə
bilərlər. Sanki öz yerlərini tutmasalar, onlar məhv olarlar, yaşaya bilməzlər. Öz yerini
tapıb orada oturmayanın başına çox bəlalar gələ bilər və sistemdən kənara qoyula bilər.
Məsələn, insan başqa yerdə heç cür yer tuta bilməz və çox böyük zərbələr alaraq öz yerini
tutmağa məcbur ediləcəkdir. Deyilən bu qayda içərisində şeylərin öz yerlərini tutma
prosesinə hadisə və ya həyat deyilir. Başqa sözlə, dünyada görülən və ya texniki cihazlar
vasitəsilə müşahidə edilən hadisələrin mənası və istiqaməti onların olduğu mühit
daxilində həmin mühitin-çoxluğun konkret subyektlərə –şeylərə zəruri olaraq təyin etdiyi,
məcbur etdiyi hərəkətlərdir. Və yaxud, başqa sözlə ifadə etsək, hadisələr şeylərin
çoxluqda onlara buraxılmış yerlərin tutulması və orada mövcud olmaq üçün zəruru
fəaliyyət - hərəkətlərdir. Şübhəsiz, potensiallar məlum; yaşama –olma şərtləri, üsulları
məlum; vəziyyət – yəni prosesin inkişaf situasiyası –istiqaməti məlum olduğu kimi,
şeylərin hadisələrin - fəaliyyət addımları da məlum – konkretdir; yəni, təsadüflər yoxdur.
Alternativlər şübşəsiz, vardır, və yaxud tələb olunan kimi yaranacaqdır. (Hər şey
qarşılıqlı əlaqəlidir). Bu yanaşma tamamilə imkan verir ki, sistemi dərindən öyrənərək
öncədən görmək mümkün olsun.. Bu ifadənin özündə elə bil ki kim tərəfindənsə müəyyən
edilmişdir fikrinə işarə vardır. Belə işarəni ancaq qeyri - elm nümayəndələri
edə bilərlər.
Dünyanın və şeylərin Rasional nəzəriyyəsində, nəinki insanların, hətta hər şeyin
aldığı vəziyyətin və hərəkətlərinin «əvvəldən müəyyən edilməsi» qəbul edilir. Ona görə ki,
şeylərin sonrakı hər vəziyyəti əvvəldə baş vermiş mühitin dəyişikləri nəticəsi və şeyin