Microsoft Word Kitab n?sr variant? 22okt 2008. doc

 

39

olaraq, burada sistemdən asılı olaraq misal üçün kütlə, enerji,  axıcılıq, qatılıq, 

ağıl , bilik, yeni təşkil quruluşu, təcrübə, qabiliyyət,  var –dövlət, dəyər , 

qiymət, sosial status başa düşülə bilər.  

4.  Keçmiş ΣM

k

 + indi ΣM

i  

=

 

gələcək ΣM

g

 ; M

k 

 ,M

i 

,

 

M

g

 –uyğun olaraq  sistemin 

keçmiş , indi və  gələcək zamandakı potensialları  çoxluğudur. 

 

Σ  N

x

 =  0.  Bu   statik və dəyişən sistem üçün ümumi müvazinət formulundan belə nəticə 

çıxır ki,  şeylər, hadisələr, təsirlər ya 1. Müvazinətdədir, ya 2. Müvazinətin pozulduğu və  

xaos - durğunluq anında  və ya 3. Müvazinət  əldə etmək prosesindədir.  Müvazinətdə 

olmaq nisbi sözdür. Bu ani, müəyyən dərəcədə,  şeyin bir hissəsinin, və ya bir 

parametrinin müəyyən zamanda müvazinətdə olması deməkdir. Tam müvazinət qeyri - 

mümkündür. Tam müvazinət eyni zamanda müvazinətin pozulduğu ən yüksək həddir. Bu 

rəqqasda daha aydın görünür, ortada kinetik enerji maksimum, potensial enerji sıfır; 

kənarda potensial enerji maksimum olur, kinetik enerji ən az – sıfır olur. Başqa sözlə, 

şeylər (sosial sistemlər, insan,  cisimlər)həmişə müvazinətləşməyə istiqamənlənmiş 

hərəkətdədir,  belə ki şeylər müvazinəti  əvvəlcə bir parametr üzrə  əldə etdiyi dövrdə, 

digər parametr üzrə müvazinət pozulmuş olur, buna görə də həmin parametr (xüsusiyyət) 

üzrə başqa bir müvazinətləşmə (balanslaşma ) prosesi başlayır. Həqiqətən,, şeylərdə biz 

həmişə  bəzi parametrlər üzrə balanslaşma və digər parametrlər üzrə isə balansın 

pozulması proseslərini görə bilərik. Nəticədə fasiləsiz həyat prosesi - olma prosesi baş 

verir, lakin bu qeyri - müəyyən deyildir. Qeyd etdiyim kimi, müvazinətləşmə prosesi, 

gobud ifadə edilsə, mühitin yəni mühit çoxluğunun – baxılan məkanda, zamanda şeylər 

çoxluğunun  daxilində  hər bir şeyin – elementin  yer seçmə, forma seçmə - yaşama  

prosesi deməkdir. Nəticədə ümumi ifadə etsək, bütün hər şey biri - birinə nəzərən rollar – 

mövqelər (yaşama üsulu) seçir. Üstün, aşağı, orta yerlər müxtəlif kütləyə malik dəyərlər; 

ideyalar, istiqamətlər, fəaliyyətlər üstün dərəcədən aşağı  dərəcəyədək müəyyən edilir; 

forma, məna alır.  Hər hansı bir şeyə  nəzər saldıqda, orada hər hansı bir konkret 

keyfiyyətin üstünlüyü ilə müvazinətləşmə prosesinin getdiyini müşahidə etmək olar. Bu 

prosesdə baxılan zamanda  üstün parametr üzrə balanslaşma insanın  şüurunda məhz 

hadisənin - dəyişiliklərin mahiyyəti - mənası kimi dərk edilir . Onda deyirlər ki, burada nə 

baş verir?. Əslində,  obyektiv olaraq, burada çox istiqamətlər üzrə  dəyişilik baş verir, 

lakin birini (ona maraqlı olanı, yəni görmək istədiyini) insan görür. Reallıqda da bu 

belədir, hər bir şüurlu varlıq orada müxtəlif üstün güclü şeylər,  əlamətlər görə bilər.  

Məsələn, belə bir müvazinətləşmə prosesində  kütlə potensialına görə Günəş deyil, Yer 

Günəşin ətrafına fırlanır. Bunu hamı belə görür və dərk edir. Lakin başqa parametrə görə 

- məsələn , bioloji qabiliyyətinə görə Yer Günəşdən üstündür. 

     Bu ümumi qanunun təzahürü  sonsuz miqdarda ola bilər.  

     Bu  qanuna  görə belə  nəticə almaq olar ki, şeylər, hadisələr həm horizontal ox 

(müstəvi)  üzərində,  həm  keçmiş – indi - kələcək oxu istiqamətində müvazinətləşmə 

prosesindədirlər. Amma, bu ox düz xətli deyil, əyrixətlidir.  Bu prinsip bizə  gələcəyi 

öncədən görməyə – proqnoz verməyə imkan verir.  Əgər  dünya formulunu bütün tarix 

üçün yazmağa çalışaq, onda tarixi hökmən mərhələlərə bölməliyik, çünki tarix bərabər 

sürətlə  dəyişən elementlərin eyni sürətlə artması tarixi deyildir. Tarix üçün  bütün 

mərhələlər dövründə olan elementləri impuls formasında yazmaq lazımdır, çünki hər şey 

dəyişdiyinə görə onun impulsu onu daha yaxşı ifadə edir.  

---

 

40 

Ümumi impulsun saxlanması qanununun izahı. 

 Fizikada qapalı sistemdə cisimlər üçün bu qanun belədir:  m

1 

v

1

 + m

2 

 v

2 

= m 

1

v

1

′ +m 

2 

v

′

2

.  

Yəni iki əlaqəyə girmiş cismin əvvəlki və sonrakı impulsları cəmi bir - birinə bərabərdir. 

Ümumi halda, hər bir şey- cəmiyyət, insan, təbii mühit üçün bu qanun uyğun gəlmir. 

Ümumi hal üçün, yəni açıq sistem üçün belə yazmalıyıq (m 

1

v

1

′ + m 

2 

v

′

2

 ) -  (m

1 

v

1

 + m

2 

 

v

2

 )

 

 =  

± ∆ P

i

 . Daha ümumi formada : sonrakı ΣMV -  əvvəlki  Σmv = 

± ∆P

i

  burada M- 

yeni əldə edilmiş potensial ;  

V - yeni əldə edilmiş  fəaliyyətdir (prosesdir); ∆  P

i  

- artmış / azalmış potensialların 

miqdarı . Potensial olaraq yuxarıda qeyd etdiyimiz parametrləri nəzərdə tuturam. 

Potensial  konkret olaraq prosesə girən, məsələn, elementin – cismin, canlının, insanın 

“m” – lə işarələnən  giriş parametrinin (kütləsi, bədən sistemi , biliyi...)  “ v”  fəaliyyətilə 

, yəni  mv impulsu nəticəsində əldə etdiyi yeni vəziyyətidir, misal üçün ,  əldə etdiyi yeni 

forması, kütləsi , biliyi, əmlakı, təcrübəsidir. 

Fiziki cisimlərdə impuls mv hasili ilə  işarə olunaraq, m –cismin kütləsi,  v –onun 

sürətidirsə, insan üçün m- onun biliyi, qabiliyyəti, bədəni ,sağlamlığı , v- insanın  ağıllı 

fəaliyyəti  olaraq impulsu P =  m

maddi

 x D 

fəaliyyət

 x T

zaman

   ifadə oluna bilər. Elmi impuls P

e 

= M 

bilik

 x F

fəaliyyət

 x T 

zaman

 . 

 Beləliklə, müxtəlif məsələlər, obyektlər üçün impuls formulasını yazmaq olar. Digər 

tərəfdən, impuls proses vasitəsilə  əldə edilən potensial (qüvvə, bilik və s . ) deməkdir. 

Yəni real həyat nəticəsidir. 

Açıq sistemlər üçün, tarix üçün, ümumi formada impulsun saxlanması qanunu belə yaza 

bilərik: 

Keçmiş{ Σ(N

b

 

± ∆ N 

i 

) 

±  ∆ P

i

 ) + indi { Σ(N

indi

 

± ∆ N 

i 

) 

±  ∆ P

i

 )  =  0 ,   

N

b 

- ilk başlanğıc zaman varlığın elementləri - impulsu mv; istənilən məlum anı seçə 

bilərik, çünki ilk başlanğıcı dəqiq bilmirik.  

∆ N 

i   

sonrakı mərhələdə  artmış elementlərin impulsları  miqdarı, (m 

x 

v 

x

) 

Bu ifadəyə görə demək olar ki,  indiki vəziyyətin müəyyən edilməsində ilk keçmişin rolu 

var, başqa sözlə, indi keçmişin üzərində durub və ya keçmişi özünə daxil edib. 

Gələcək isə indinin üzərində olacaq. İmpulsun saxlanması qanunu ilə dünyada kasıblaşma 

və varlanmanın; var – dövlətin az miqdarda adamın  əlinə toplanması,  əksəriyyətin isə 

belə varının olmaması  izah olunur. 

     Tarixə nəzər saldıqda, ümumiyyətlə, bəşəriyyətin potensialının(bilik və bacaıqlarının) 

artdığını, təbii ehtiyatların isə azaldığını görərik. Hər yeni mərhələ  əvvəlki mərhələnin 

son  potensialının mvt impulsu - fəaliyyəti nəticəsidir. İctimai sistemdə ümumi artmış  ∆ 

P

i

   potensialını gözdən itirsək, məsələn, impulsunu elementlərə proporsional paylasaq, 

hər bir hissənin impulsunun artması və azalması cəmi Σ mvt = 0 olduğunu görərik, yəni 

bir yerdə,  hissədə nəzəri artım varsa, digər yerdə azalma var.  İqtisadi ədəbiyyatda belə 

nəticələr tez - tez məruzə edilir. Demək, idarə etmə    addım nəticəsində  nəyin 

artacağını, nəyin azalacağının optimal faydalı proporsiyasının taparaq optimal 

addımının seçilməsi deməkdir. 

      İmpuls evolyusiya edən sistemdə şeyləri xarakterizə edən ən yaxşı parametrdir.  

Yuxarıdakı tamlıq və impuls qanunlarına görə , gələcək nədir? Nə üçün gələcək 

olmalıdır? -suallarını verib və cavab tapmaq olar.  Tamlıq qanununa görə  gələcək, 

keçmişdə  və ya indi baş verən hadisə  və  şeylərin vəziyyətlərinin ümumi balansında(Σ 

N=0) zəruri olacaq və  tələb olunan dəyişmə –olma vəziyyətidir. Başqa sözlə,  əgər bir 

---