33
Kənar ələ, kənardan qarışmağa ehtiyac yoxdur.
Mühitin necəliyindən asılı laraq 3-cü element – yeni şey yaranır. Və göründüyü kimi
ilkin elementlər (1) və (2) , Mühit (3) və nəticə( 4) bir - birindən fərqlidir, lakin
qanunauyğunluq asılılığına malikdir. Göstərilən tetraedr fiquru yaradılışın simvolu ,
modeli , ilk “hüceyrəsi” hesab edilə bilər.
Varlıqlar üçün dünyanın quruluşundan doğan qanunauyğunluqlar
Dünya , istənilən canlı və cansız sistem - çoxluq, cəmiyyət məhz olandan sonra onun
quruluşundan spesifik qanunlar yaranır – formalaşır.
1. Nisbilik prinsipi. Kosmos üçün Eynşteynin müəyyən etdiyi nisbilik prinsipi var.
Lakin biz Yer kürəsində insan, təbiət cəmiyyət münasibətlərində; anlama, təsvir
etmə, qiymətləndirmə sahələrində nisbilik müşahidə edirik. Nisbilik anlayışı
şeylərin ümumi- adətən olan və real – müyyən konkret zaman və məkandakı
vəziyyəti arasında əlaqəni göstərir. Nisbilik sözünü dəyişgənlik sözü ilə sinonim
hesab etsək, hər şey tez aydın olar. Sadəcə Hər şey nisbidir, yəni dəyişgəndir
ifadəsi nisbilik prinsipini əks etdirir. Başqa sözlə, hər şey elə gördüyün kimi
deyil, əslində başqadır, çünki hər şey dəyişmədədir. Yəni əvvəl gördüyn sonra
gördüyünlə fəqlidir.
2. Bütün şeylər, habelə kosmos ilkin materiyadan, atom, molekul və ya onun
hissəciklərindən ibarət olduğundan bütün dünya və şeylərə fiziki, kimyəvi
qanunlar aiddir. Habelə mexanikanın qanunları, cəzb etmə, itələmə, nisbilik
prinsipi .
3. Materiyanın növlərinin hər bir kombinasiyasına və ya hər bir material
kombinasiyaya onun tərkib elementləri çoxluğundan doğan spesifik qanunlar
yaranır.
4. Bütün şeylərin, stabil hərəkətdə olmaqa, sakitliyə, dayanıqlığa, müvazinətdə
olmağa çalışmaq xassəsi vardır. Başqa sözlə, şeylərin məqsədi olduğu mühitdə
rahatlanmaq, müvazinət əldə etmək, ola bildiyi formada olmaqdır. Hər şey
özünə uyğun, olma üsuluna malikdir.
Element 2
Nəticə -
yeni obyekt
Mühit Element 1
34
5. Şeylərin xassəsi isə onu təşkil edən hissələrin-elementlərin fəaliyyəti, qarşılıqlı
asılı təsirləri nəticəsidir.
6.
Dünya və onun müxtəlif tərkib hissələrinin dəyişilikləri bir - birinə uyğun və
zəruridir, yəni A sahəsindəki dəyişiliklər B sahəsindəki dəyişiliklərə uyğundur.
Bu hadisə, proses formasında olur, yəni B sahəsi A – nın təsirilə uyğunlaşma
forması seçir.
Şeylərin, varlığın məqsədi varmı?
Dünyanın – kainatın, Yer kürəsi sisteminin, canlı və cansızların, hər şeyin məqsədi
rahatlıq, müvazinət, təsir və əks təsirlərin bərabərləşməsi, başqalarının içində stabil ola
bilməkdir , orta vəziyyətə (dayanıqlı – sakit) çatmaq, cəmiyyətdə rahat, sülh şəraitində
xoşbəxt – rahat yaşamaqdır. 17-ci əsrdə İngiltərədə yaradılmış Deism təlimi deyirdi ki,
Allah - dünya zəkası, dünya maşınını qurub sonra ona bir təkan verib; o işə düşüb və öz
- özünə hərəkəti davam etdirir, Allah isə kənara çəkilib daha heç bir işə qarışmır.
Əslində, daha çox ağlabatan, dünya sisteminə bir təkan vermək deyl, onun
müvazinətini pozmaqdır. Məhz bütün araşdırma və faktlar göstərir ki, dünya – makro
aləm məhz müvazinətlərin fasiləsiz pozulması və bərpa olunmağa çalışması prinsipinə
görə hərəkət edir. Bütün canlı və cansız aləm qarşılıqlı əlaqələri nəticəsində müvazinətləri
pozulur və onların həyaıt məhz müvazinəti əldə etmək posesidir. Bu həm də mikroaləmə
- atomlar, nüvə və elektron sisteminə də aiddir- orada da fasiləsiz müvazinət pozulur və
elektron fasiləsiz onu bərpa etməyə çalışır- fırlanır (sınıq xətlər üzrə hərəkət edir).
Alt və üst sistemlər
Bütün varlıq növlərinə baxdıqda onların bir - birindən asılı olmasını, birinin
davranışına digərinin uyğun davranışda olmasını və hər şeyin hansısa birləşmələrin üzvü
olmasına və bu birləşmənin tələb etdiyi rolu icra etməsini müşahidə edirik. Başqa sözlə,
baxılan a obyekti digər b, s, d obyektləinin tələblərinə uyğun yaşayır; digər obyektlər e, i,
l isə a obyektinin tələblərinə uyğun yaşayır. Beləliklə, biz zəncir kimi bir - birilə bağlı
hərəkətləri, bir - birilə uyğun və asılı yaşayan kompleks sistemlər(çoxluq) görürük. Bütün
varlığı, hər bir şeyi, cismi, insanı, cəmiyyəti, bitkini və s. anlamaq üçün onları alt və üst
sistem kateqoriyaları vasitəsilə anlaya bilərik.
Anlayışlar :
Alt sistem - hər hansı sistemin əhatə etdiyi və təsir etdiyi və həmin sistemə nisbətən daha
kiçik sistem deməkdir . Alt sistemə üst sistem təsir edir. Alt sistem vacib forma almağa və
hərəkət etməyə məcburdur.
Üst sistem isə alt sistemi əhatə edən və ona təsir edən qiymət və keyfiyyətcə daha böyük
sistemə deyilir. Bunun təsir ərazisində olan bütün digər eyni məsafədə durmuş sistemlər
eyni təsirə məruz qalırlar. Üst sistemlər alt sistemlərə təsir edir və onları idarə edir.
Hər bir baxılan şey, obyekt alt sistem rolu oynayır, ona müxtəlif üst sistemlər təsir edir
və o tələb edilən formanı, məzmunu qəbul edir, tələb olunan qaydada yaşayır. Baxılan
sistem habelə başqa obyektlərə nəzərən üst sistem rolu oynayır. Yəni onlara idarəedici,
formalaşdırıcı təsir edir.
Qısa desək, hər şey, həm alt sistemdir, həm də üst sistemdir.