Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 70 etdiyindən tipoloji dominant anlayışının fərqli redaksiyalarda təqdim olunan məna yükünün müəyyən sistematizasiyaya oturdulması araşdırmanın öz məqsəd hədəflərinə çatması baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.Belə ki,qeyd olunun fərqli adlarla tanımlanan struktur komponentin nə olduğunu dəqiqləşdirmədən tədqiqatın digər bölümlərindəki araşdırmaların ana xəttini təşkil edəcək problemlərin altyapısının, tam mənası ilə, adekvat qavranılmasını təmin etmək mümkün deyil. 2.1.1. Tipoloji təsnifat anlayışının yayğınlığının «dil tipi»nin (anlayış olaraq) səciyyələndirməsində fərqli yo- rumlara yol açmasından dolayı, determinantanın təsbiti işində də qaçınılmaz xaos ortamının meydana gəlməsi labüd idi.Belə ki,irəlidə daha təfsilatlı şəkildə izləyəcəyi- miz kimi,əksər tədqiqatlarda struktur dominantın yalnız bir tipoloji mexanizmin üzərində nəşət tapdığı qəbul edilirdisə, digər qisim tədqiqatlarda isə hətta, determi- nantanın özünün belə «stiril» ortamda mövcud ola bilməyəcəyi fikri əsas götürülərək müxtəlif komponentli (yəni,bir növ politipoloji) aparıcı təmayül özülü təsbit edilir. Məsələn,K.Panfilovun stadial tipoloji təsnifatının ümumiləşdirilmiş məntiqindən çıxış etsək,dilçiyə görə, aqlütinativ dillərdəki dominant elementlər, əslində, poli- sintetizm və təcridi quruluş ünsürlərinin sintezindən başqa bir şey deyil (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Göründüyü kimi,tipologiyanın bir çox məsələlərində olduğu kimi,aparıcı tipoloji təmayülün təsbit mexanizmi ilə bağlı problemdə də yekdilliyin hökm sürdüyünü söyləmək çətindir. Və bu yorum fərqlilikləri təmayüllərarası metamorfozların adekvat səciyyələndirməsini çətinliyə sürükləyir. Belə ki, birinci yanaşma prizmasından də- 1 Панфилов К.Стадиальная типологическая классификация языков: опыт построения http://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial Azərbaycan Milli Kitabxanası 71 yərləndirildikdə, dilimizdəki sinkretik köklər (məs: (ad) dad - (fel) dad) təcridi dil quruluşunun rudimentləri qismində səciyyələndirilə bildiyi halda,əks qütb yoruma görə,onlar tipoloji dominantı təmin edən mexanizmin tərkib ünsürləridir. Bu yorum fərqliliyinin araşdırmamız boyu təhlillərə cəlb ediləcək dil faktların tipoloji səciy- yələndirməsi işinin obyektivliyinə xələl yetirməsindən sığortalanmaq üçün bizə görə aparıcı tipoloji təmayülün nə demək olduğuna birmənalı şəkildə aydınlıq gətirməliyik. Və bu problemin uğurlu həlli üçün, ilk olaraq, terminoloji sinonimliyin dublet və ya nisbi uyarlılıq səviyyəsini müəyyənləşdirərək istifadə edəcəyimiz istilahların semantik altyapısında nəyi ehtimal edə biləcəyimizə qərar verməliyik. Linqvistik tipologiyanın ulu dil rekonstruksiyasındakı rolunu dəyərləndirmiş T.V.Qamkrelidzenin bildirdiyinə görə, «dominant» və «resessiv» istilahları, məhz, «genetik kod anlayışlarının təsbiti» zamanı adekvat dəyərləndirmə məqsədləri ilə müasir molekulyar biologiyadan mənim- sənilmiş və özlüyündə, bir növ, «dil sistemində iyerarxik asılılığı mövcudluğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) ehtiva edən müvafiq məna diferensiallığını əks etdirmişdi. 1 Qısa bir müddətdə geniş istifadə sahəsi əldə edən bu terminlərin genealoji səpkili araşdırmalardan tipoloji tədqiqatlara keçid etməsi uzun zaman almadı və tezliklə bir çox müvafiq istiqamətli tədqiqatlarda 2 sözügedən 1 Гамкрелидзе Т. Лингвистическая типология и праязыковая рекон- струкция http://www.philology.ru/linguistics1/gamkrelidze-88.htm 2 мяс:Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/ grammar/115.Serebrennikov/;Панфилов.К.Основы контенсивной типоло- гииhttp://www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-contensive; Панфилов К.Ста- диал ьная типологическая классификация языков: опыт построения http:// www.erlang.com.ru/euskara/?linguistics-stadial; Сусов И.П. Введение в теоре- тическое языкознание. http://www.russian.slavica. org/article12. html вя с. Azərbaycan Milli Kitabxanası 72 terminlərin işlənməsi halları müşahidə edilməyə başladı. Lakin bu istilahların sırf tipoloji mahiyyət kəsb edən araşdırmalar tərəfindən mənimsəniləməsi zamanı müəyyən məna dəyişkənliyinin meydana gəldiyini gözdən qaçırmaq olmaz. Belə ki, bir qrup tədqiqatda «dominant» istilahı özünün ilkin mənasına uyğun olaraq,yəni dildə daha çox kütləvilik qazananmasından dolayı, struktur quruluşun ana sütunu qismində səciyyələndirilə bilən mexanizmlər məcmusu statusunda işləklik qazanmışdır. Məs: B.A.Serebrennikov, öz tipoloji mahiyyətli araşdır- malarında, dil strukturunun bəzi spontan dəyişikliklərdən sığortalanmasının başlıca səbəbi qismində «böyük əksəriyyətə malik olmasından dolayı, insan təfəkküründə yaranan dayanıqlı» və «yaratdığı müəyyən pressinqlə» eh- tiyac olmayan dəyişiklikləri önləməyə qadir olan domi- nant»dan bəhs edir (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Tipoloji dilçiliyin prinsiplərini araşdırmış İ.P.Susov da sözügedən istilahın ənənəvi semantikasından yararlanaraq, bu sahədəki tədqiqatların bir çoxunun əsas məramının «dil quruluşunda dominant tipoloji xüsusiyyətlərin» təsbitinə yönəldiyini qeyd etməklə, onların (yəni, həmin xüsusiyyətlərin) aparıcı tipoloji təmayül qismində nəzərdən keçirildiyini ortaya qoymuşdur (kursiv bizimdir – A.H.). 2 Lakin kontensiv tipologiyanın meydana gəlməsi ilə bu terminin istifadə arealında, daha dəqiq desək, semantik tutumunda müəyyən dəyişikliklər meydana çıxdı.Belə ki, (K.Panfilovun epitetindən yararlansaq) «Avstraliya dilçisi A.Keypelin bu cəhətdən ilk qaranquşlardan biri sayılan 1 Серебренников Б.А. Общее языкознание http://www.classes.ru/grammar /115.Serebrennikov/ 2 Сусов И.П. Введение в теоретическое языкознание. http://www.russian. slavica.org/article12.html Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|