Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 3 G İ R İ Ş Dil sisteminin yekcins tipololoji mahiyyət kəsb edən element və mexanizmlər toplusu olmaması fikri müasir linqvistik tipologiya təliminin banisi hesab edilən V. Hum- boldtun araşdırmaları dövründən etibarən, demək olar ki, yekdilliklə qəbul edilmiş və müəyyən mənada, doqma statusu qazanmış mülahizə hesab edilir 1 . Lakin bu (politipoloji) sistemi təşkil edən komponentlərin tipoloji təbiəti, onların (həmin komponentlərin) qarşılıqlı mü- nasibəti, fərqli (tipoloji) mahiyyətli elementlərin birgə- mövcudluğunun əldə edilməsi naminə yaranan «konsensus proqramlar», bu qəbildən fəqliliyə malik komponentlərin politipolojilik şəraitində sərgilədikləri «davranış» mexanizmi və onun sistem tərəfindən təyinlənən limiti, habelə həmin fərqli tipoloji təbiətli element və mexanizmlərin formalaşdırdığı sistemin struktur özəyin- dəki tipoloji təmayüllərin «qüvvələr nisbəti» məsələsi kimi bir çox problemlər linqvistik düşüncə tarixində önəmli xidmətlərə imza atmış ən müxtəlif tipologiya nəzəriyyələrinin, bir növ, (belə demək mümkünsə) «Axilles dabanı» hesab edilir. Belə ki, linqvistik tipologiyada, hətta, bu təlimin özəyini, bir növ, meydanagəlmə səbəbini təşkil edən «dil tipi» anlayışının özünün nələri ehtiva etməsi, nə kimi kriterilərə əsaslanan bölgüdən çıxış edilərək hansı kəmiyyət və özəlliklərə malik olması kimi məsələlərin belə dəqiq həll qazanmamış olması ardı – ardına silsilə problemlərin ortaya çıxmasına təkan verməyə bilməzdi. 1 бах: Морфологическая типология и проблема классификации языков (сбор.стат.). М.-Л., 1965; Лингвистическая типология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965; Понятие агглютинации и агглюти- нативного типа языков. Тезисы докладов. Л., 1961; Понятие агглютинации и агглютинативного типа языков. Тезисы докладов. Л., 1961. вя с. Azərbaycan Milli Kitabxanası 4 Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin tarixindən bəlli olduğu kimi, ən mütəlif dövrlərdə morfoloji təsnifat kriteriləri ilə bağlı sərgilənən və linqvistik konsepsiya müxtəlifliyindən qaynaqlanan fərdi yaradıcı münasbət dil tiplərinin bölgüsünün iki 1 , üç 2 , dörd 3 , beş 4 , səkkiz, və hətta, iyirmi bir 5 (?! – A.H.) tipin fərqləndirilməsinə çatmasına yol açmışdır. Sössüz ki, belə fikir müxtəlifliyi və ən əsası, ortaq məxrəcin əldə edilməsi yönündə ümumi nəzəri platformun hazırlanması cəhdlərinin, demək olar ki, qeyri – mövcudluğu bu kimi problematik məsələlər toplusunda konsensusun əldə edilməsinə yardımçı ola bilməzdi. Linqvistik tipologiya nəzəriyyələrinin ikiyüzillik inkişaf tarixinin ən ötəri təhlili belə bu təlimin cəmiyyət həyatında dilə, onun (dilin) təbiət və mahiyyətinə, habelə, ictimai spesifikasına və təfəkkürlə yaratdığı təbii vəhdətinə münasibətin dəyişməsi ilə sıx bağlı olduğuna şübhə yeri qoymur. Başqa sözlə, ictimai hadisə olan dilə (sözünü etdiyimiz qəbildən) münasibətin və bir ictimai elm kimi dilçiliyə maraq səviyyəsinin göstəricilərindəki istənilən xarakterli dəyişikliklər linqvistik tipologiya 1 Шлеэел гардашларынын илкин тясифат дяйярляндирмясиндя олдуьу кими, бах: Ахундов А.А. Цмуми дилчилик. Дилчилийин тарихи, нязяриййяси вя методлары. Б,, 1979. 2 мяс: А.Шлейхер тяснифатында (бах: йеня орда, с.26); Ч. Базелин дяйярлян- дирмяляриндя (бах: Базелл Ч.Е. Лингвистическая типология / Принцип типологического анализа языков различного строя. М., 1972, с.15-30) вя с. тящлиллядя олдуьу кими. 3 фон Гумбольдт Вильгельм. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества / Избранные труды по языкознанию М., 1984. 4 бах: Фортунатов Ф.Ф. Сравнительное языкознание. Общий курс / Ф.Ф.Фортунатов. Избранные труды. Том 1, М., 1956, Скаличка В. К вопросу о типологии // Вопросы языкознания, 1966, №4; с. 22 – 30. вя с. 5 Гурбанов А. Цмуми дилчилик. I щисся. Б., 1989, с.430. Azərbaycan Milli Kitabxanası 5 nəzəriyyələrinin ideya platformunda təsirsiz ötüşə bilməzdi. Belə ki, romantizm ruhunun ictimai-fəlsəfi görüşlərə hakim kəsildiyi, pozitivist yanaşmanın aparıcı dünyagörüşü kimi qəbul edildiyi dönəmlərdə dillərin struktur quruluşunun təxminən müvafiq prizmadan dəyərləndirilməsi tamamilə anlaşılan idi. Bu mənada, xalqın dilinin «xalqının ruhu» ilə özləşdirilməsi, 1 dil tiplərinin isə, öz növbəsində, xalqın təfəkkür tərzi və dünyagörüşü kontekstində dəyərləndirilməsi məlum ideya fəlsəfi cərəyanların spesifik təfsirinin davamı kimi səciyyələndirilə bilər. Sözügedən fəlsəfi cərəyanların təbiət və həyat hadisələrininin, bir növ, idealizasiyası meylləri dil tiplərinin təhlili prosesində eyni standartların tətbiqini qaçınılmaz etmişdir. Belə ki, romantik – tipoloqların (linqvistik tipologiyanın baniləri sayılan Fridrix və Avqust – Vilhelm Şlegel qardaşlarının) flektiv dilləri ideallaşdıraraq ən yüksək təfəkkür tərzinin inikası olmasını iddia etməsində, habelə, bu dillərdə onların «ideallığına» xələl gətirən iltisaqi dil elementlərinin mövcudluğunu gözardı etməsində, 2 bir növ, sözügedən süni idealizasiya tendensiyasının təsir izlərinin mövcudluğunu inkar etmək mümkün deyil. Darvinizm ideyalarının ictimai – fəlsəfi fikrə, demək olar ki, hakim kəsildiyi bir dövrdə dil tiplərinin təbiət varlıqlarının iyerarxiyasına uyğun şəkildə (kristallara – təcridi quruluşlu dillər, bitkilərə – aqlütinativ quruluşlu dillər, heyvan orqanizminə – flektiv quruluşlu dillər uyğun tutulurdu) nəhayətli təkamül sxeminə müvafiq (yəni, ən son 1 фон Гумбольдт Вильгельм. О различии строения человеческих языков и его влиянии на духовное развитие человечества / Избранные труды по языкознанию М., 1984. 2 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грам- матического строения слова / Морфологическая типология и проблема классификации языков. М.- Л., 1965, стр. 84-85. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|