Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
- «" dil tipi»nin nə olduğu aydın şəkildə anlaşılmır "
Azərbaycan Milli Kitabxanası 25 liyi» gözardı edilmirdi 1 . Doğrudur, Sepir tipologiyasını Praqa funksionalistlə- rinin təqdim etdiyi xarakteroloji «bölgü» ilə (zənnimizcə, əksər funksionalist klassifiasiya modellərinə şamilən «bölgü» sözü, şərti olaraq, işlənməlidir) eyniləşdirmək olmaz. Belə ki, Praqalı xarakteroloqların qarşılarına başlıca məqsəd olaraq, dillərin struktur özəlliyə görə təsnifi deyil, ilk və demək olar ki, əsas olaraq, onların təsvirini qoyduğu halda, Amerika tipoloqları geniş rakurslu yeni bölgü kriterilərini təqdim edirlər 2 . Sadəcə olaraq, Amerika tipoloqlarının novatorluğu o səviyyəyə çatmışdır ki, dillərin ən müxtəlif rakurslara dayanan çoxcəhətli xarakteristikasını verməyə çalışarkən, A.A.Reformatskinin haqlı olaraq, bildirdiyi kimi, iyirmi bir fərqli quruluşlu dilin «olduqca uğurlu (tipoloji – A.H.) səciyyələndirilməsi»nin aparılmasına baxmayaraq, burada, ümumiyyətlə, «"dil tipi»nin nə olduğu aydın şəkildə anlaşılmır"» (kursiv bizimdir – A.H.). 3 Müxtəlif dönəmlərdə öz əsərlərində Sepir təsifatının ən fərqli aspektlərinə dayanan geniş təhlilini aparmış dilçiyə (A.A.Reformatskiyə) görə, «Sepir dil tipini aparıcı qrammatik təmayülə görə anlamaq istəyənlərə əl tutmamış» 4 və «tarixilikdən kənar, tamamilə 1 бах: Даниленко В.М. Лингвистическая характерология в концепции В.Матезиуса // Вопросы языкознания, 1986, № 4, стр. 124. 2 бах: Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи. М.-Л., 1934; Сепир Э Избранные труды по языкознанию и культурологии М., 1993; Гринберг Дж. Квантитативный подход к морфологической типологии языков / Новое в лингвистике. Выпуск III . М., 1963, стр.60-94; Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепира www.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm вя с. 3 Реформатский А.А. Теория языка.Типологическая (морфологическая) классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml 4 Реформатский А.А. Агглютинация и фузия как две тенденции грам- матического строения слова / Морфологическая типология и проблема Azərbaycan Milli Kitabxanası 26 qeyri-tarixi» klassifikasiya ortaya qoymuşdur. (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Göründüyü kimi, A.A.Reformatski tipoloji «kimliyin» təsbiti zamanı determinantanın müəyyənləşdirilməsinin həlledici rol oynadığını önə sürür. Aparıcı tipoloji təmayül isə irəlidə daha ətraflı şəkildə izləyəcəyimiz kimi, müxtəlif tədqiqatlarda dilin struktur «çertyoju», «determinanta»sı və ya «dominantı» qismində səciyyələndirilən qrammatik özül, əsas tipoloji mexanizm, bir növ, qrammatik quruluşun «ana platform»udur. Başqa sözlə, dilin spesifikasını təyinləndirən belə faktorun nəzərə alınmadığı təsnifatın, sözün əsl mənasında, işlək klassifikasiya mexanizmi kimi qəbul edilib tətbiqata yönəlməsi, demək olar ki, məqsədəuyğun deyildir. Bununla belə, tipoloji araşdırmaların yeni keyfiyyət mərhələsinə qalxması və determinantanın təsbiti zamanı geniş rakurslu araşdırmalara özən göstərilməsi baxımından, eləcə də yeni və əhatəli yanaşma ənənəsini təşviq etməsi baxımından Sepir araşdırmalarının müstəsna rolu danılmazdır. Və bu üstün məziyyətlər eyni ideoloji platfor- mda (strukturalizmdə) dayanmalarına baxmayaraq, sözügedən təsnifat ilə Praqa funksionalistlərinin tipoloji görüşləri arasında bərabarlik işarəsinin qoyulmasını mümkünsüz edir. Belə ki, bu bölümdə araşdırılan problem xarakterli dəyərləndirmə aparıldıqda, sonuncularda taksonomiyaya əsaslanmış sistematizasiyanın yer almadığı aşkarlanır. Başqa sözlə, Sepir təsnifatının (beş dəfə edilmiş redaktəyə baxmayaraq 2 ) taksonomik aparatının yetərincə классификации языков М.-Л., 1965, стр. 90. 1 Реформатский А.А.Теория языка.Типологическая (морфологическая) классификация языков. http://genhis.philol.msu.ru/printer_133.shtml 2 бах: Даниленко В.П Общая типология языков в концепции Э.Сепира www.islu.ru/danilenko/articles/sepirtipol.htm Azərbaycan Milli Kitabxanası 27 olumlu nəticə ortaya qoya bilmədiyi halda, Praqa funksionalistlrinin əksəriyyəti belə bir yanaşmaya, ümumiyyətlə, lüzum görmürdülər. Doğrudur, bir məqam Sepir-Qrinberq tipologiyasını «funksional» tipologiya ilə, demək olar ki, tamamilə eyniləşdirir. Bu da onların qeyri-tarixiliyidir. Sinxronik- diaxronik tipologiya problemi çərçivəsində bu məsələnin təhlilinə geniş yer ayırılacağından, burada,sadəcə olaraq, onu qeyd etmək istərdik ki, hətta onilliklər sonra, müqayisəli-tarixi dilçiliyin mövqelərinin təkrarən bərpa edilməyə başladığı bir dövrdə, T.Milevski əsl «tipoloji dilçiliyin bilavasitə təsviri dilçilikdən törədiyini» önə sürmüş və onun da (tipoloji dilçiliyin də) müqayisəli – tarixi dilçilikdən kəskin şəkildə fərqləndiyini iddia etmişdir (kursiv bizimdir – A.H.). 1 Göründüyü kimi, sözügedən klassifikasiyalar bir çox halda əsl təsnifati modellərə xas taksonomik dəyərləndir- mələrdən məhrum olduqları üçün (ümumiyyətlə, «klassifikasiya» anlayışına müvafiq kriteriləri qarşıla- madıqlarından), sadəcə, xarakteroloji təsvir olaraq ortaya çıxmışlar. Və ya A.Suxotinin Sepir araşdırmasının şərhində bildirdiyi kimi, «hər bir dili digər dillərə nəzərən, iki və ya üç müstəqil nöqteyi-nəzərdən dəyərləndirməyə imkan tanıyan metod» (kursiv bizimdir – A.H.) 2 qismində formalaşaraq real nəticəsiz, yəni konkret olan «tip» anlayışını modelləşdirmədən və dil srukturunun dəyişkənliyini önəmsəməyərək sırf sinxronik xarakterolji dəyərləndirməyə istinad edən qarşılaşdırma qismində meydana çıxmışdır. 1 Милевский Т. Предпосылки типологического языкознания / Исследо- вания по структурной типологии, М., 1963, стр.4. 2 Сухотин А. Предисловие / Сепир Э. Язык. Введение в изучение речи М.-Л.,1934, стр. ХВЫЫЫ. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|