Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 94 demək olar ki, əks qütblü mövqe ilə əvəzlənmişdir. Əslində isə, tükəndiyi iddia edilən «bütövsistemli tipoloji» yanaşma ilə «altsistemlərin tipologiyası» arasındakı mümkün «körpü»lərin bu tərzdə «yandırılması», zənnimizcə, heç də düzgün sayıla bilməz. Belə ki, sonuncunun («altsistemlər tipologiyası»nın) meydana gəlməsi ilə, əslində, «ikinci nəfəs» qazanan linqvistik tipologiya nəzəriyyəsinin inkişafının,məhz, bu mövqelərin «barışdırılması» ilə şərtləndiyini söyləmək olar. «Tipoloji araşdırmalarsız dilin ümumi nəzəriyyəsinin… işlənib hazırlanmasının tamamilə qeyri-mümkün olmasının aşkar görünməsi» 1 fonunda sözügedən məsələdəki qeyri- müəyyənliyin hansı səviyyədə fikir ixtilaflarına yol aça bilməsi yəqinləşir (daha öncə bildirildiyi kimi, bəzi hallarda bu kimi fikir ixtilafları, ümumiyyətlə, tipoloji təsnifatın önəminin və ya dəqiqliyinin şübhə altına alınması ilə nəticələnmişdir). Mülahizələrimizin təsdiqi üçün qeyd edək ki, irəlidə izləyəcəyimiz kimi, bəzi tipoloji sapma faktlarının təbiəti- nin araşdırılması zamanı yaranan bir qisim sualların ənənəvi tipologiya nəzəriyyəsi çərçivəsində cavablandırıla bilməməsi, daha dəqiq desək, məsələnin çözümünün «morfoloji klassifikasiya»nın öz ilkin mahiyyətində əhatə etdiyi yarusun sərhədlərini aşması halları tipoloji dəyərləndirmələrdə digər dil səviyyələrinin müqayisəsinin nəticələrindən yararlanma zərurətini doğurur (onu da qeyd edə bilərik ki,bir çox müasir tədqiqatçılar «morfoloji klassifikasiya»nın «tipoloji klassifikasiya» termini ilə əvəzləndiyini önə sürsələr də, * mövcud ənənəyə uyğun 1 Санжеев Г.Д. Сравнительно-исторический метод и лингвистическая типология / Лингвистическая типология и восточные языки. Материалы совещания. М., 1965, стр.81. * Сон дювр тядгигатлардан олан Т.И.Вендинанын тядгигатында «типолоъи Azərbaycan Milli Kitabxanası 95 olaraq, birincinin istifadəsi halları istisna edilə bilməz). Konkret olaraq, «uyğur umlautu» hadisəsində müşahidə edildiyi kimi 1 , türk dillərinin morfoloji klassifikasiyadakı təyinatına uyğun gəlməyən, əslində isə, fonoloji və morfoloji yarusların həmhüdud zonasında, yəni morfonoloji yarımsəviyyədə qərar tutan bu sapma faktlarının təhlili, onların meydana gəlməsini şərtləndirən amillərin fonoloji sistemdə yer aldığını ortaya qoyur ki, bu da dəyərləndirmənin növbəti mərhələsində müxtəlifsistemli dillərin sözügedən yarusunun müəyyən səviyyədəki qarşılaşdırmasını labüdləşdirir. Lakin ayrı-ayrı yaruslar səviyyəsindəki tipoloji qarşılaş- dırmaların əhəmiyyətinin etirafı, dilin bütövlükdə (sistem halında) tipoloji dəyərləndirilməsi ideyasından imtina edilməsi anlamına gəlmir. Bu mənada biz, «ənənəvi morfoloji klassifikasiyanın məlum çatışmamazlıqları və ya hətta, onun tam yararsızlığı hələ özlüyündə (bu və ya digər principium divisionis istifadə etməklə), tipoloji araşdırmaların yekun etapı kimi, hər bir dili bütövlükdə müəyyən tipə aid edən… tipoloji klassifikasiyanın yaradılmasının prinsipcə mümkünlüyünün inkarı üçün əsas vermir» - söyləyən V.Z.Panfilovun mövqeyi ilə, xüsusi ilə, onun «belə… klassifikasiyanın… inkarı, son nəticədə, dil vahidlərinin sistem şəklində təşkilatlanması prinsipinin özünə də xələl gətirir» və «dil strukturunun… tipoloji aidliyinin müəyyənləşdirilməsi məqsədilə (gerçəkləşdirilən) тяснифатлардан ян мяшщуру олан морфолоъи классификасийа»нын ХХ ясрдя мейдана эялян диэяр (фонетик, сюз йарадыжылыьы, синтактик вя с.) классифи- касийалар сайясиндя «тядрижян цмумграмматик тяснифата чеврилмяси» гейд олунур (Вендина Т.И. Введение в языкознание. М., 2001, стр.268). 1 Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр).нам.дисс.Б.,2006, с.66 – 132.; Щажыйева А.Й. Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа.Б.,2007, с. 100-198. Azərbaycan Milli Kitabxanası 96 sistemli analiz prinsipi, sadəcə, birgəmövcudluq sürdürən xüsusiyyətlərin qarşılıqlı asılılığını nəzərə alınmasının deyil, … dil strukturunun müəyyənləşdirici aparıcı xüsusiyyətlərini də ehtimal edir» - fikri ilə 1 razılaşmaya bilmərik. Başqa sözlə, V.Z.Panfilovun mülahizələrini «bütövsistemli» və «altsistemli tipologiya»lar arasında (vacibliyi haqqında daha öncə bəhs etdiyimiz) «barışdırıcı» mövqe tutan az sayda dilçinin fikirlərinin ümumiləşdirilmiş tezisləri də hesab etmək olar. Yeri gəlmişkən, bir qədər haşiyəyə çıxaraq onu qeyd edək ki, strukturalizmin inkişafı sayəsində, dillərin səviy- yədaxili analizinə istiqamətlənən araşdırmaların kütlə- viləşməsini alqışlamaqla bərabər, «etidala riayət» edərək sistemin tam olaraq tipoloji aidliyinin təsbitinin tərəfdarı kimi çıxış edən dilçilər arasında bizi yaxından maraqlandıran mövzu ilə – tipoloji anomaliya halları ilə məşğul olmuş dilçilər də vardır ki, onların tədqiqatında, məsələnin aparıcı tipoloji təmayül və sapma elementlərinin qarşılaşdırması əsasında qoyulması həmin müəlliflərin belə qarşılaşdırmanı məqbul hesab etməyən strukturalist tipoloqların, konkret olaraq, V.Skaliçkanın mövqeyini bölüşmədiklərini aşkarlayır. Məsələn: 1978-ci ildə qələmə aldığı məqaləsində «son dövr tədqiqatlarının diqqətinin getdikcə daha çox dilin sistem xarakterində cəmləşməsi»ndən məmnunluğunu ifadə edən V.M.Solntsev də dil vahidlərinin iyerarxik, sintaqmatik və paradiqmatik əlaqə növlərinin dil tipinin müəyyənləşdirilməsindəki əhəmiyyətli rolundan bəhs etmişdir 2 . Xatırladaq ki, bu görkəmli sinoloq araşdırmaçı 1 Панфилов В.З. О задачах типологических исследований и критериях типологической классификации языков // Вопросы языкознания, 1969, №4, стр.7. 2 Солнцев В.М. Типология и тип языка // Вопросы языкознания, 1978. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|