Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
- «azad birgəmövcudluq sürdürməklə»
Azərbaycan Milli Kitabxanası 91 («subsystem typology») «altsistemlər tipologiyası»ndan yetərincə fərqlənir (onu da qeyd edək ki, V.A.Vinoqradovun bildirdiyi kimi, bu yanaşma hələ «XIX əsr tipologiyasının xarakteroloji istiqaməti»ndə formalaşmış və «əsasında dil strukturunun iyerarxikliyi və səviyyədaxili analiz prinsipinin vacibliyi anlayışlarının durduğu deskriptiv texnikanın təkmilləşməsi sayəsində tədricən eksplisitləşmişdir»). 1 Düşünürük ki, dillərin tipoloji təsnif kriteriləri məsələ- sində belə əsaslı dönüşün struktur dilçiliyin ortaya qoyduğu müddəalarla bağlılıq səviyyəsini müəyyənləşdirməyə əlavə ehtiyac yoxdur. Bununla belə, onu da qeyd etməliyik ki, daha öncəki iqtibaslardan və eləcə də irəlidə izləyəcəyimiz mülahizələrdən bəlli olduğu kimi, bu cərəyanın özünün nümayəndələri arasında da yekdil fikrin hökm sürdüyünü söyləmək çətindir. Belə ki, bir çox halda strukturalist tipoloqlar dilin sistem xarakteri kəsb etməsini gözardı etdiyini önə sürdükləri ənənəvi (linqvistik) tipologiyanı yetərincə kəskin tənqid etsələr də, təklif etdikləri yeni təsnifat sistemləri üçün onun (ənənəvi bölgünün) çıxış nöqtəsi və deməli, ilkin nəzəri baza olması faktını inkar etməmişlər. Strukturalistlərin digər qrupu isə tipoloji xarakte- rologiya ilə eyniləşdirərək, ümumiyyətlə, dillərin tipoloji klassifikasiyasının gerçəkləşdirilə bilmə imkanını istisna edirdilər. Belə ki, Praqa dərnəyinin 1948-ci ilə aid tezislərində müxtəlif dillər arasında ən rəngarəng oxşar və fərqli xüsusiyyətlərin olmasının və həmin «xüsusiyyətlərin mürəkkəb əlaqələrdən qaynaqlanmasının dillərin təsnifatı ilə bağlı ümidlərdən imtina etmə məcburiyyətini» doğurması haqqında fikirlər tipologiyanın klassifikasiya ilə 1 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методы лингвистических исследований. М., 1973, стр.238-239. Azərbaycan Milli Kitabxanası 92 yekcins mahiyyət kəsb etməyərək «dillərin bütün özəlliklərinin öz iyerarxiyasında nəzərdən keçirilməsi» haqqında mülahizə kontekstində verilmişdir 1 . Başqa sözlə, Praqa strukturalistləri klassifikasiya ide- yasını qeyri-məqbul hesab edərək, yalnız dilin (və ya dillərin) mövcud strukurundakı yaruslararası münasibət- lərin; dil vahidlərinin əlaqələrinin mahiyyətindən çıxış edərək tipoloji xarakterologiya aparmağı təklif edirlər. Bu mövqeyin yetərincə kəskin həll tapdığı Skaliçka tədqiqatları xüsusi maraq doğurmaya bilməz. Belə ki, sözügedən mövzuya silsilə tədqiqatlar həsr etmiş görkəmli çex dilçisi qeyri-appelyasyon tərzdə «dilləri bir bütöv olaraq müəyyən tipə aid edən klassifikasyon prinsip yararsızlaşmışdır» - hökmünü «oxuyaraq», ayrı-ayrı yarus- ların (tipoloji) təbiətindən çıxış etməyi təklif etmiş və daha sonra «azad birgəmövcudluq sürdürməklə», müəyyən bir «konkret dildə eyni zamanda realizasiya qazanan müxtəlif tiplər»in beş növdə (flektiv, introflektiv, aqlütinativ, təcridi, polisintetik) təzahür tapdığını (kursiv bizimdir – A.H.) önə sürmüşdür. 2 V.Skaliçkanın nəzərdən keçirilən mülahizələrində iki məqam xüsusilə diqqətdən yayınmamalıdır: I. ənənəvi bölgünün tam inkarı şəraitində fraqmentar təsnifatlandırma məsələsinin aktuallaşması və II. həmin inkarın məntiqi davamı olaraq aparıcı tipoloji təmayül və tipoloji sapma anlayışlarının, demək olar ki, aradan qalxması. Çex dilçisinin sonuncu məsələ ilə bağlı mülahizələrinin təhlilinə irəlidə daha geniş yer verəcəyimizdən, diqqəti hazırkı mövzudan yayındırmadan onu qeyd etmək istərdik ki, dil sisteminin ayrı-ayrı yaruslarının tipoloji analizi, bir 1 Вахек Й. Лингвистический словарь Пражской школы. М., 1964, стр.224. 2 Скаличка В. О современном состоянии типологии / Новое в лингвис- тике. Выпуск III. М., 1963, стр. 28-34. Azərbaycan Milli Kitabxanası 93 çox halda ənənəvi bölgü ilə uyğunlaşmayan nəticələri ortaya qoya bilər. Belə ki, «dilin xarici (?! – A.H.) tipinə əsaslanan linqvisitik klassifikasiyada; türk dillərinə tətbiq edilən «aqlütinativ» termininin tamamilə yararsız olduğunu» (kursiv bizimdir – A.H.) iddia edən A.Dilaçar bu istilahın istifadəsinin doğru olmaması ilə bağlı iddiasını həmin dillərin sintaksisinin heç vəchlə iltisaqi olmaması fikri ilə əsaslandırmağa çalışır (müqayisə üçün onu da qeyd edək ki, dilçi şəkilçi ardıcıllığı timsalında morfoloji yarusun tipoloji xarakteristikasından bəhs edərkən bu terminin adekvatlığına şübhə ifadə etmir – A.H.). 1 Göründüyü kimi burada dilin bütöv bir sistem olaraq müəyyən dil tipinə aidliyi ehtimalı aşkar skepsislə qar- şılanır. Belə münasibətin azsaylı olduğunu söyləmək çətindir. V.V.İvanovun «eyni bir dil özünün fərqli altsist- emləri ilə müxtəlif tipoloji siniflərə daxil ola bilər, yəni müqayisə proseduru sistemin laylara bölünməsi əmə- liyyatını ehtiva edir» – fikrini əyaniləşdirən V.A.Vinoq- radov da konkret dilin – macar dilinin timsalında, səviyyədaxili analizin fərqli tipoloji xarakteristikanın əldə edilməsi ilə nəticələnə bildiyini önə sürmüşdür 2 . Bu əsasda məlum olur ki, V.Skaliçka və onunla bu və ya digər şəkildə həmrəylik nümayiş etdirən tədqiqatçılar XIX əsr dilçiliyini dilin sistem səciyyəsi daşıması faktını gözardı etməkdə günahlandırsalar da, özləri onun (dilin) «sistemlər sistemi» olmasını bir o qədər də önəmsəməmişlər. Başqa sözlə, həmin tənqidi mülahizələrə istinadən onu söyləmək olar ki, tipoloji təsnifat prinsipləri ilə bağlı bir qütbdən baxış, 1 Дилячар А. Заметки о синтаксисе и грамматических функциях в турец- ком языке / Turcologica. К семидесятилетию акад. А.Н.Кононова, Л., 1976, стр.66. 2 Виноградов В.А. Методы типологии / Общее языкознание. Методы лингвистических исследований. М., 1973, стр.239. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|