Microsoft Word kitab-son ayten ?N son variant- nadir m doc
Yüklə 1,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Az ərbaycan Milli Kitabxanası
Azərbaycan Milli Kitabxanası 79 araşdırmalarında bu və ya digər şəkildə səsləndirildiyini qeyd edən G.P.Melnikov dildə baş verən bir çox dəyişikliklərin və hətta, gerçəkləşməsinə imkan tanınmayan bir qisim kənar dil müdaxilələrini önləyən struktur özəlliklərin həmin «dil ruhu» (V.Humboldt), «başlıca dil çertyoju» (E.Sepir), «aparıcı qrammatik təmayül» (A.A.Reformatski) və ya «determinanta» (G.P.Melnikov) adlandırılan dil substansiyasından qaynaqlandığını qeyd etmişdir. 1 Dilçinin bu istilaha verdiyi geniş təfsirdən də açıq şəkildə bəlli olduğu kimi, «determinanta» dil matrisasını tam şəkildə əhatə edən və onun struktur kimliyinin qayəsini təşkil edən özül və ya «skelet»dir. Özündə həm «dil ruhu»nu,həmçinin də onun linqvistik reallaşmasını təmin edəcək vasitələr inventarını ehtiva etməsindən dolayı, kontensiv tipologiyadakı dil «dominantı» anlayışı ilə, «determinanta» məfhumu arasında tam bərabərlik işarəsi qoymaq mümkün deyil. 2.1.4. «Determinanta» «dilin substansiya və struktu- runun elə uzlaşması və nəticə etibarilə, bütün dil yarusları arasındakı elə sistem (qarşılıqlı) şərtləndirməsidir» ki, onun sayəsində danışan və dinləyənin təfəkküründə hazır qəlib şəklində oturdulmuş (belə demək mümkünsə –A.H.) dil «qavramı» şüursuz şəkildə (oxu: təhtəlşüuri –olaraq – A.H.) «dilin …substansiya və strukturu arasındakı … harmoniyanı təmin etməyən dil vasitələrini söküb atır». (kursiv bizimdir – A.H.). 2 1 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденция языка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Ре- форматского). - М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm 2 Мельников Г.П.Детерминанта - ведущая грамматическая тенденция языка // Фонетика, фонология, грамматика (в честь 70-летия А.А.Ре- форматского). - М., 1971. http://philologos.narod.ru/melnikov/determ.htm Azərbaycan Milli Kitabxanası 80 Başqa sözlə,burada abstrakt olan dil substansiyası ilə onun material reallaşmasından törəyən vasitələrin müştə- rikliyi nəzərdə tutulur. Bu isə öz növbəsində,kontensiv tipologiya «üçgən»inin komponentlərindən (dominant və implikasiyalardan) fərqli təbiətli yanaşma nəticəsidir. «Determinanta nədir?» – sualının çoxrakurslu təhlilinin daha fərqli və dolğun nəticələr ortaya qoya biləcəyi və bu mürəkkəb dil mövcudatının (əzıkovoe əvlenie) təbiətinin hələ gizli olan və ya tam aşkarlanmamış aspektlərinə aydınlıq gətirə biləcəyi danılmazdır. Biz, bu tədqiqat çərçivəsində sözügedən problemlə bağlı dəyərlən- dirmələrimizin sırf tipoloji və ya qrammatik determinanta ilə bağlı olduğunu vurğulayaraq, araşdırma boyu istifadə ediləcək «determinanta» istilahının genəl anlamda deyil, məhz, adı çəkilən müstəvidəki «struktur çertyoju» əhatə etdiyini qeyd etmək istərdik. Həmin istilahın semantik tutumunun «sərhədləri» ilə bağlı məsələdə dəqiqləşdirmə aparıldığı təqdirdə, zənimizcə,onun (bu terminin) tanımladığı substansiyanın, bizə görə, nə anlama gəldiyinə də aydınlıq gətirməkdə yarar var. Aqlütinativ və flektiv təmayüllərin həmhüdud zonasında baş verən tipoloji modifikasiyaların çoxrakurslu təhlilləri çərçivəsində «determinanta»nın bizə görə olan təfsiri aydın şəkildə açıqlanmış olacaqdır.Daha dəqiq desək, istilahın semantik tutumunun təfsilatlı və aydın «tablo»su müxtəlif istiqamətli tədqiqatlar sonucunda ortaya çıxacaqdır.Lakin bu məqamda sözügedən terminin daşıdığı geniş məna «matris»asının ən ümumi konturlarını çizmək məqsədəuyğun olardı. «Determinanta» yalnız dilin struktur özəyi sayılan qrammatik quruluşu ilə sərhədlənməyən,lakin bununla belə, Azərbaycan Milli Kitabxanası 81 onun (dilin) «ana sütunu» olmasından dolayı,ən dolğun şəkli ilə, məhz, burada ortaya çıxan və sadəcə, dil resurslarının (fizioloji və psixoloji enerji sərfi baxımından) əlverişliyinə görə istifadə məqsədəuyğunluğu bəlirləşməyən,müəyyən mənada,uzus faktoru ilə idarə oluna bilən dil vahidləri və ifadə vasitələri sistemidir. Təqdim olunan bu ümumi tərifdə yer almış ayrı-ayrı müddəalara bir qədər aydınlıq gətirməyə çalışaq. 1. Dilin tipoloji identifikasiyasını təyinləndirən əsas struktur göstəricilərinin qrammatik sistem sərhədlərində yer almasına baxmayaraq,fonetik və morfonoloji yaruslarda cərəyan edən proseslər bu və ya digər dilin determinantasının (yəni aparıcı «təyin»inin) formalaşma- sında önəmli rol oynayır. Məsələn, daha öncəki tədqiqa- tımızda tipoloji dəyərləndirmə müstəvisində geniş şəkildə araşdırılmış və bir növ, ikili tipoloji təbiəti təsbit edilmiş sinharmonizm hadisəsi iltisaqi dil tipinin bərqərar olmasında müstəsna rol oynamaqla bərabər, aqlütinasiyanın zəifləməsinə yol açan bir sıra tipoloji sapma faktlarının meydana gəlməsinin əsas təkanverici qüvvəsi olmuşdur 1 . Bu mənada, baş verən hər hansı bir tipoloji modifikasiyanın real təbiətinin aşkarlanmasına yönəlik araşdırmalar çərçivəsində həmin proseslərin dilin ən alt laylarından gələn və bir çox hallarda ilk baxışdan sezilməyən metamorfozlarla üzvi sintez təşkil etdiyinin gözardı edilməsi yanlış nəticələrin ortaya çıxmasına rəvac verəcəkdir. 2. Dildə baş verən struktur dəyişikliklərin təbiətinin ətraflı dəyərləndirməsi, habelə, önlənən tipoloji modifika- 1 Бу щагда даща ятрафлы бах: Щажыйева А.Й. Дил системиндя типолоъи сапмалар (аглцтинатив диллярдя флектив тямайцллц елементляр). нам.дисс. 2006, с.33-82; Щажыйева А.Й.Аглцтинатив диллярдя дахили флексийа вя фузийа. Б., 2007, с.55-199. Yüklə 1,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|